Texnologiyalari va kommunikasiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent

Fizik oʻlchami 
Audio sigʻimi  Ma’lumot 
sigʻimi 
Atalishi 
120 mm 
74–99 daqiqa 
650–870 Mb   
Standart 
80 mm 
21–24 daqiqa 
185–210 Mb 
Mini-CD 
85x54 mm - 86x64 
mm 
~6 daqiqa 
10-65 Mb 
"Business 
card" 
 
 
2.17-rasm. Komapkt disk. 
Lazer nurlari texnologiyasi asosida kompakt diskka axborot yozish 
shaxsiy kompyuterlar yatilmasdan avval ma’lum edi. Ilk kompakt disklar 
musiqa albomlari sifatida Yaponiyada 1982 yili sotuvga chiqarilgan.   
Diskka  axborot  spiral  yoʻlakcha  (dorojka)  boʻylab  polikarbonat 
asosdagi  pitlar  (inglizcha  pit  –  chuqurlik)  koʻrinishida  yoziladi.  Pit 
taxminan 100 nm (nm - nanometr, yoki metrning milliarddan bir qismi) 
chuqurlik va 500 nm kenglikdagi 850 nm – 3,5 mkm (mkm – mirkometr, 
yoki   metrning  milliondan  bir qismi) uzunlikda boʻladi. Pitlar orasida 
landlar (inglizcha land – masofa, asos) joylashadi (2.18-rasm). Spiraldagi 

---

30 
yoʻlaklar  orasi  1,6  mkm  (DVD  larda  -  0,74  mkm).  Yozish  jarayonini 
“kuydirish”deb ham yuritiladi. 
 
2.18-rasm. Komapkt diskdagi pitlar. 
Axborot 780 nm uzunlikdagi nur yordamida oʻqiladi. Lazer nuri 1,2 
mkm  diametrda  axborot  zonasiga  fokuslanadi.  Yoʻlakchaning  baland 
qismiga (land ga) tushgan nur detektorga qaytadi va nurni sezuvchi diod 
tomon  yoʻnaltiruvchi  prizma  orqali  oʻtadi.  Agar  nur  yoʻlakcha 
chuqurchasiga (pit ga) tushsa, u tarqaladi va tarqalgan nurning juda kam 
qismi orqaga qaytib, nurni sezuvchi diodgacha yetib keladi. Diodda nurli 
impulslar  elektr  impulslariga  aylanadi:  yorugʻ  nurlanishlar  nollarga 
aylanadi,  xira  nurlanishlar  esa  -  birga.  Shunday  qilib,  chuqurliklar 
mantiqiy bir  sifatida, tekis yuza esa mantiqiy nol sifatida qabul qilinadi. 
CD (compact disc) 3 turga boʻlinadi: 

  CD-ROM (Read Only Memory – faqat oʻqish uchun); 

   CD-R (Recordable – yoziladigan /1 marta yoziladigan); 

   CD-RW  (ReWritable  –  qayta  yoziladigan  /koʻp  marta 
yoziladigan). 
CD-ROM  disklariga  axborot  (pitlar)  shtamplash  orqali  zavodda 
tushirilgan  boʻladi.  Yaratilgan  master-disk  shtampidan  foydalangan 
holda shtamplangan kompakt disklar ishlab chiqiladi. Bunday disklarga 
buyurtma  asosida  ishlab  chiqilgan  yirik  san’atkorlar  (qoʻshiqchilar) 
albomlari,  kompyuter  qurilmalari  hamda  drayver  disklari  misol  boʻla 
oladi.   
CD-R  (Compact  Disk  Recordable)  bir  marta  yoziladigan  va  CD-
RW  (Compact  Disk  ReWritable)  koʻp  marotaba  yoziladigan  disklar 
mavjud. Bu holat aktiv material xususiyatiga bogʻliq. Bir marta yozish 
diskida  aktiv  material  kimyoviy  xususiyati  oʻzgartiriladi:  uning  yuzasi 
qorayib  qoladi.  Koʻp  martalik  diskda  aktiv  material  amorf  holatidan 
kristall holatga va aksincha oʻzgartiriladi (2.19-rasm).  

---

31 
 
kristal 
 
amorf 
2.19-rasm. Kristal va amorf holat. 
CD larga uchun yozish/oʻqish tezligi 150 Kb/s (153600 bit/soniya) 
ga  karrali  boʻladi.  Ushbu  ma’lumot  kompakt  disk  ustida  keltiriladi. 
Masalan, “48-x” deb yozilgan CD tezligi 7200 Kb/s (48 X 150 = 7200 
Kb/s (yoki 7,03 Mb/s) ga teng boʻladi. 
DVD  (Digital  Versatile  Disc  —  raqamli  universal  disk)  disk 
kichikroq  toʻlqinli  lazer  nuridan  (CD  -  780  nm,  DVD  –  635  nm) 
foydalanganligi va yoʻlakchalar orasidagi masofa kichik (CD – 1.6 mkm, 
DVD  –  0.74  mkm)  boʻlganligi  tufayli  koʻproq  ma’lumotni  oʻzida 
saqlaydi. Standart oʻlchamdagi (120 mm) DVD hajmi  4,7 Gb dan  17 
Gb gacha, mini DVD (80 mm) - 1,6 Gb. 
Hajmlariga koʻra DVD quyidagi turlarga boʻlinadi: 
