Texnologiyalari komiteti tashkent informatsiyaliq texnologiyalari universiteti no

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

15 
4-lektsiya 
Elektr mashinalar 
 
Elektr mashinalar mexanikaliq energiyasin elektr energiyasina ya’ki elektr 
energiyani mexanik energiyasina o’zgartiriwge mo’lsherlenen. Mexanik energiyani 
elektr energiyasina o’zgartiretug’in mashina generator, elektr energiyani mexanik 
energiyaga o’zgertiretin mashina ese dvigatel dep ataladi. Har qanday elektr 
mashinasi ha’m generator, ha’m dvigatel rejiminde islewi mu’mkin. Tok tu’ri 
shinjirda islewine qarab elektr mashinalar o’zgariwshen’ ha’m o’zgermes tok 
mashinalarina bo’linedi. O’zgariwshen’ tok mashinalari asinxron ha’m sinxron 
mashinalarg’a bo’linedi ham bir fazali ya’ki ush fazali boliwi mu’mkin. A’melde 
sinxron mashinalar generator, asinxron mashinalar ese dvigatel rejiminde isletiledi.

Ba’rsha elektr mashinalarnin’ islew prinstipi elektrodinamika nizamlarina, 

yag’niy elektromagnit indukstiya ha’m elektromagnit kushler nizamlarina 
tiykarlang’an. Eger turaqli magnit ya’ki elektromagnit maydani (N-S) polyuslari 
arasina jaylastirilg’an ramka n tezlik (saat mili bag’itinda) penen aylantirilsa (sirtqi 
aylandiriw Derek ja’rdeminde), ol halda elektromagnit indukstiya nizamina 
tiykarlanip ramkanin’ aktiv a-b i c-d o’tkizgishlerde (magnit ag’imi liniyalariga 
perpendikulyar ha’raketlenetug’in) bag’iti on’ qol qag’iydasi menen aniqlanatug’in 
EJK indukstiyalanadi (1-su’wret). 
1−su’wret En’ an’sat elektr mashinasinin’ islew prinstipi 
Bul o’tkizgishler magnit ag’imimg’a qarag’anda qarama-qarsi bag’itlarg’a 
bir waqitta ha’reketleniwi ushin ondag’i EQK g’a keledi ha’m ramkani 
aylandira baslaydi. Demek, elektr energiya mexanikaliq energiyag’a aylanadi, 
yag’niy mashina dvigatel rejiminde isleydi. Ramkanin’ magnit maydanda bir 
ma’rte toliq aylanisinda EJK sinusoidal r’awishte bir da’wirdi basip o’tedi. Bul 
sinusoidal EJKnin’ chastotasi ramkanin’ bir ma’rte toliq aylaniwinda poluyslar 
sanina baylanisli. Elektr mashinalarda keminda eki polyusli boladi (olar barqulla 
jup sanli boladi), yag’niy olardi juplar (jup polyuslar) deb esaplanadi ha’m r-jup 
polyusli dep belgilew qabil qiling’an. Bizlerdin’ jag’dayda p

1, biraq 
mashinalarda ko’p jup polyuslar boliwi mu’mkin, ol jag’dayda ramka bir ma’rte 
toliq aylang’anda onda sinusoidal EJK nin’ bir neshe da’wirleri payda boladi. EJK 
nin’ chastotasi f~r , lekin ramkanin’ aylaniw tezligi 1 ayl/min emes, ba’lki n 
ayl/min g’a ten’, ol jag’dayda mashinada indukstiyalang’an EJKnin’ chastotasi 
60
/
n
p
f


boladi. Yag’niy ha’r qanday elektr mashinada jup polyuslar sani,