и
6.18-rasm.
Konduktometrning
ikki elektrodli o‘lchash sxemasi.
6.19-rasm.
To‘rt elektrodli oichash yacheykasi
bo‘lgan konduktometr sxemasi.
Konduktometrik
oichashlar amaliyotida
L /S
nisbat oichash yachey-
kalarning tajribada aniqlanadigan konstantalari degan nom oldi.
Buning uchun
yacheyka etalon eritma bilan toidiriladi (bu eritma sifatida, odatda, kaliy
xloridning eritmasidan foydalaniladi), yacheykaning qarshiligi oichanadi va
quyidagi teglamadan
К
ning kattaligi aniqlanadi:
bu yerda:
R
— elektrodlar
orasidagi oichangan qarshilik, Om; o, — etalon eritmaning
solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi, Cm/sm.
Elektr o‘tkazuvchanlikni oichashda sanoat chastotasidagi yoki chastotasi
oshirilgan o ‘zgarmas tokdan ham o ‘zgaruvchan tokdan ham foydalanish
mumkin.
Ikki elektrodli oichash yacheykasi bilan bir qatorda to ‘rtta elektrodi bor
yacheykalardan ham foydalaniladi (6.19-rasm). Tok eritmada ikki tashqi
elektrodlar / va
4
orasida o ‘tadi, bu elektrodlar kuchlanish manbayi
Ux
ga
ulangan b o iad i.
Rezistor
R
ning cheklovchi qarshiligi kattaligi tufayli
yacheyka zanjiridagi tok kuchi
I,
eritmaning qarshiligi o'zgarishidan qat’i
nazar, o‘zgarmasdan qoladi.
Ikki ichki elektrod
2
va
3
potensiometr vazifasini
bajaradi va eritmada
kuchlanish tushuvini oichash uchun moijallanadi:
bu yerda:
R
=
— elektrodlar
2 va 3
orasidagi eritmaning qarshiligi (A" — to‘rt
elektrodli oichash yacheykasining konstantasi, u elektrodlar
2
va
3
ning oraligiga va
ular sirtining yuzasiga bogiiqdir).
Binobarin,
К
= R - V i,
(6 .12)
(6.13)
К
• /
(6.14)
bu yerda
K=K-
/=
const.
Shunday qilib, elektrodlar
2
va
3
orasidagi potensiallar farqi nazorat
qilinayotgan eritmaning konsentratsiyasi bilan bir qiymatda aniqlanadi.
0 ‘lchanadigan
kattalik
Д
U23
muvozanatlovchi ko‘prikning
a
va
b
uchlaridagi
potensiallar ayirmasi
Uab
bilan taqqoslanadi. Agar
Uab
ф
AU23
bo‘lsa, u holda
elektron kuchaytirgich
EK
ning kirishiga muvozanatning
buzilish signali
AUx= AUab
—
a
U23
kiradi. Muvozanat vaqtida
Uab= AU23
bo‘lib,
bunda
elektrodlar
2
va
3
zanjirida tok bo‘lmaydi.
0 ‘lchashdagi harorat xatoliklarini avtom atik kom pensatsiyalashni
muvozanatlovchi ko‘prikning yelkalaridan biriga ulangan metall qarshilik
term om etri
Rt
bajaradi. Nazorat qilinayotgan eritmaning harorati o ‘zgar-
ganida,
Rt
qarshilik ham o ‘zgaradi, buning natijasida potensiallar ayirmasi
Uab
ham o ‘zgaradi.
Rt
o ‘zgargandagi orttirma A
Uab {At)
nazorat qilinayotgan
eritmaning harorati o ‘zgarishi
At
tufayli hosil bo‘lgan orttirm a
AU23(At)
ga
kattaligi jihatidan teng va ishorasi jihatidan qarama-qarshi bo‘lishi kerak. Bu
tenglikka kom pensatsiyalovchi ko ‘prikning param etrlarini
(R v R2, R3
rezistorlarning qarshiliklarini) hamda kuchlanish
U2
ni tanlash yo‘li bilan
erishiladi.
Eritmalam ing elektr o‘tkazuvchanligi haroratga juda bog‘Iiq.
Eritma
harorati 1 °C ga ortsa, uning solishtirma elektr o ‘tkazuvchanligi 1,5—2 % ga
oshadi. Eritmalaming harorati amalda juda keng chegaralarda o ‘zgaradi,
shuning uchun konduktometrik konsentratomerlar harorat o‘zgarishining
o ‘lchash natijalariga ta ’sir qilishini bartaraf qiluvchi avtomatik kompen-
satorlarga ega bo‘lishi kerak. Sanoatda avtomatik harorat kompensatorlari eng
ko‘p tarqalgan bo‘lib, suyuqlikli kompensatorlar ularning turlaridan biridir.
Suyuqlikli kompensator parametrlari o ‘lchash yacheykasining param etr-
lariga o ‘xshash elektrod datchikdan iboratdir. Kompensator elektr o‘tkazuv-
chanlik harorat koeffitsiyenti nazorat qilinayotgan suyuqlikning harorat koef-
fitsiyentiga taxminan teng bo‘lgan etalon suyuqlik bilan to ‘ldiriladi. Kom-
pensator nazorat qilinayotgan suyuqlikka konsentratom erning o ‘lchash
yacheykasi bilan birgalikda kiritiladi. Kompensator ko‘prikli o ‘lchash sxe-
masining yelkasiga ulanadi. Etalon va nazorat qilinayotgan suyuqlikning
haroratlari bir xil boiganligi va harorat koeffitsiyentlari bir-biriga yaqin
bo‘lganligi sababli haroratlar o‘zgarganida, o‘lchash yacheykasi qarshiligining
o ‘zgarishini suyuqlikli kompensatorning qarshiligini o‘zgartirish yo‘li bilan
to ‘la kompensatsiyalash mumkin.
Sulfat kislota konsentratomeri KSO-u (6.20-rasm) eritmadagi sulfat
kislota konsentratsiyasini nazorat qilish, qayd etish va rostlash uchun
m o‘ljallangan.
Konsentratomer elektrodli datchik
1
va ikkilamchi asbob
2
KSM Z dan
iborat. Konsentratomerning datchigi idishdan iborat bo‘lib, uning ichiga
teshiklar bilan yonma-yon qilib past tomoni ochiq stakan o‘rnatilgan hamda
