|
b)
Insonning qishloq xo`jaligi faoliyati ko`rsatadigan rayonlarida
rivojlanadigan texnogen gidrokimyoviy jarayondir.
Geologic muhitning ifloslanishi regional xarakterga ega bo`ladi. bu
jarayonlarning shakllanish asosida quyidagi geologic ifloslanish manbalari
yotadi, kimyoviy o`g`itlar, pestitsidlar, mol fermalarining oqova suvlari, hamda
yer osti suvlarini meneralizatsiyasini ortishi va kontenental sho`rlash natijasida
kuchsiz drenalanish sharoiti tuproqlarni qayta sho`rlashi.
Insonning qishloq xo`jaligi faoliyati rayonida kimyoviy ifloslanish va
gidrogeologik pragnozlash ko`p adabiyotlarda yoritilgan.
Shu munosabat bilan asosiy jarayonni shakllanish to`g`risida to`xtalamiz.
Kuchsiz drenalangan, yer massivlarida asosan yer osti suvlarini sifatini
yomonlashishini baholash uchun, va gidrokarbanat-kalsiyli tarkibli suvlarda-
asta-sekin tuzlarni to`planishi va mineralizatsiyani ortishi- texnogen yer osti
suvi rejimini o`zgarishida tuz tarkibini metamorfizatsiya uchrashi o`ta
murakkab sharoitda yuz beradi, va bu ikki bosqichni boshidan kechiradi.
Birinchi bosqichda sug`orish suvlarining infiltiratsiyasi hisobiga yer osti
suvlarini texnogen ozuqalanishi boshlanadi va yer osti suvi balansi strukturasi
buziladi. Sug`orishning birinchi yillari yangi sug`oriladigan yerlarda
infiltratsion suvlar aeratsiya zonasini suv bilan to`yintirishga sarflanadi va
chegaraviy dala suv sig`imiga yetganidan suv gorizontiga to`g`ridan to`g`ri
namlikni migratsiyasi boshlanadi.
Gidrokimyoviy jarayonlar dinamikasining aniqlovchi asosiy omillariga
bu bosqichida, erish, aeratsiya zonasidagi tog` jinslarida tuzlar desarbsuyasi va
yer osti suvlariga, suvga to`liq to`yingan zona jinslariga konvektiv tashish
kiradi.
Shunday qilib, aeratsiya zonasidagi jinslarda tuzning yuvilishi, birinchi
navbatda oson eriydigan xlorid va sulfat tuzlar, va boshqa tuzlar. Bu tuz
tashilish jarayoni vaqt ichida juda sekin kechadi.
Ikki bosqichda texnogen massa tashish ta`sirida yer osti suvlari xlor,
natriy sulfat, kalsiy ionlari bilan va tuzlar bilan boyiydi. Shunday qilib yer osti
suvlarining mineralizatsiyasi 5g/l gacha ortadi, va shunday qilib ichimlik sifati
yo`qoladi.
Keying bosqichlarda yer osti suvlarini sathi asta-sekin yer yuzasiga yaqin
ko`tarilishi kuzatiladi(2-3metrgacha). Yer yuzasidan kapillyar zonasining yaqin
joylashganda balansning sar qismi maydon bo`ylab bug`lanishga sarf bo`ladi.
bunda nafaqat yer osti suvlari xlorid –sulfat tuzlar boyishi kuzatiladi balki
tuproq qatlamining qayta sho`rlanishi kuzatiladi. Bu sharoitda maydon bo`ylab
bug`lanish sharoitida agar choralar ko`rilmasa tuproqni hosildorligi
jasadi(sun`iy drenaj) va almashlab ekishdan chiqariladi. Yer osti suvlari sulfat-
xlorid-magniyli tarkibga ega bo`ladi.Umumiy mineralizatsiyni ortishi
kuzatiladi. Sug`oriladigan tuproqlarda tuz ko`mpleksining shakllanishi,
shunday qilib ozuqalanish texnogen rejimi va yer osti suvlarining kimyoviy
tarkibi va texnogen yukni shakllanishi bilan bog`liq. Bu jarayon bir necha
fazada rivojlanadi.
N.N. Xodjiboyev aytib o`tganidek, sug`oriladigan yerlarda texnogen
gidrokimyoviy jarayon turli tumandir va bu yerlarda chuchuk va yer osti
suvlari sifatida buziladi va qayta sho`rlanish bo`ladi va murakkab tizimda,
ammo prinspial yo`nalishi o`zgarmaydi.
Hozirgi vaqtda yetarli darajada pragnoz qilish usullari ishlab chiqilgan.
Oddiy sharoitda bashoratni suv tuz balansi va analitik hisoblash usuli bilan
yechiladi.
Yangi va qadimdan sug`oriladigan,murakkab hgeologo-gidrogeologik sharoitli
yerlarda pragnoz baholashni matematik modellashtirish usuli bilan amalga
oshirish maqsadga muvofiqdir.
Chuchuk yer osti suvlarining yomonlashuvi fanida, sug`oriladigan yer
maydonlarida texnogen ozuqalanish bilan ifloslanadi. Qishloq xo`jaligida
tuproqni unumdorlikni saqlash uchun azot, fosfor, kaliy va kompleks
o`g`itlardan foydalaniladi. Inson uchun eng zararlisi azot va nitrit(NO
2
)
o`g`itlar. Tadqiqotlar bilan aniqlashicha, azot birikmalari tuproq bilan
birlashmaydi, erkinligicha qoladi, va suv bilan birga zona aeratsiya orqali
migrirovat qiladi va yer ostiga sathiga yetib boradi. Nitratlarni ko`p tashilishi
karbanat va janubiy qora tuproqlarda yuz beradi, oz-tashilish tipik qora
tuproqlarda, qo`ng`ir tuproqlarda vao`rmon tuproqlarida sodir bo`ladi.
O`g`itlar bilan birga, yer osti suvlarini ifloslanishi pestitsidning ta`siri ostida
bo`ladi ular tarkib va tuzilishi murakkab kimyoviy tarkibga ega. Maqsadli
tayinlanishi bo`yicha pestitsidlar bo`linadi: Irbidsidlar – begona o`tlar bilan
kurashishga mo`ljallangan; Insektisidlar – zararli hashorotlar bilan kurashishi
uchun;bakterisid- bakteriyalar bilan kurashish uchun. Hozirgi vaqtda MDHga
qishloq xo`jaligida har xil organic birikmalar guruhiga kiradigan pestidsidlar
tarqalgan. Yer osti suvlarida uning harakati(migratsiya) va geologic muhitni
iflantirish nuqtai nazaridan , eng yuqori zararlilarga fosfororganik, xlororganik
tarkibida mishyak bor ximikatlar kiradi.
Suv muhitida pestitsidlarning harakati ichki va tashqi omillar ta`siri bilan
belgilanadi va uning asosiysi pestitsidlarning eruvchanligi. Pestitsidlarni
eruvchanligi, uni kimyoviy va biologic barqarorligi suvda va tuproqda tog`
jinslari bilan sorbstiyalanganligi bilan belgilanadi.
Chorvachilikni industrial asosga o`tkazilishi bilan yer osti suvlarini yana
bir ifloslantiruvchi manba paydo bo`ldi- yirik chorvachilik komplekslarini va
fermalarini chiqindilari(ho`l). ifloslanish ularni saqlangan yerlarida yuz beradi.
Asosiy kimyoviy chiqindi komponentlari- azot, fosfor va kaliy ular o`simliklar
uchun ozuqalantiruvchi manba hisoblanadi, chunki suyuq oqindilar organic
o`g`it sifatida foydalaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
