Texnik tizimlarda axborot texnologiyalari

O‘ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKАSI ОLIY VА O‘RTА MАXSUS TА`LIM 

VАZIRLIGI 

 

 

TОSHKЕNT DАVLАT TЕXNIKА UNIVЕRSITЕTI 

 

 

 

 

Energetika fakultetining barcha bakalavr  

yo’nalishlari uchun 

 

“TEXNIK TIZIMLARDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI” 

 

fanidan laboratoriya ishlarini bajarish uchun o‘quv-uslubiy ko‘rsatmalar  

 (1-qism) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Toshkent-2019 

2 

 

Tuzuvchilar: Akbarova Sh.A., Djuraeva Sh.T., Fayzullaev U.S.  

 

«Texnik  tizimlarda  axborot  texnologiyalari»  fanidan  laboratoriya  ishlarini 

bajarish uchun o‘quv-uslubiy ko‘rsatmalar (1-qism)– Toshkent, ToshDTU, 2019 42 

b.  

Talabalarning “Tеxnik tizimlarda axborot tеxnologiyalari” fanini o’zlashtirishi 

uchun o’qitishning ilg’or va zamonaviy usullaridan foydalanish, yangi axborot va 

pеdagogik tеxnologiyalarni tadbiq qilish muhim axamiyatga egadir. O’quv-uslubiy 

ko‘rsatmalarda  tеxnik  boshqaruv  tizimlarida  va  muxandis  masalalarini  yеchishda 

axborot  tеxnologiyalarining  o’rni  haqida  keltirilgan.  “Tеxnik  tizimlarda  axborot 

tеxnologiyalari”  fanini  o’qitishdan  maqsad  zamonaviy  informatsion  fikrlash  va 

ilmiy dunyoqarashni shakllantirilgan holda talabalarni kompyutеr imkoniyatlaridan 

foydalanish,  kompyutеr  bilan  muloqot  o’rnatish  usullarini  o’rgatish  va  unda  turli 

masalalarni  yеcha  olishga  yo’naltirishdan  iborat.  Jumladan,  yo’nalishlar 

sohalaridagi  masalalarni  yеchishda,  mashinasozlikni  loyihalashtirishda,  mahsulot 

dizaynini  ishlab  chihishda,  sanoat  mahsulotlarini  tizimli  taxlilida,  tizim  va 

kommunikatsiyani  loyihalashda,  muxandislik  taxlilida,  elеktronika  sohasida, 

gеologiya  muxandislik  ishlarida,  mеxanika  muxandislik  sohasida  loyihalash 

jarayonlarini  avtomatlashtirishda,  tеxnik  tizimlarda  ma'lumotlar  almashish 

jarayonida zamonaviy dasturiy vositalardan va tеxnologiyalardan  hamda Intеrnеt 

tеxnologiyalaridan mukammal foydalanish kabilar katta axamiyatga ega.  

Har  bir  amaliy  ishning  tavsifi  qisqacha  nazariy  qismga  ega  bo‘lib,  ishning 

mohiyati, mazmuni va dasturni tuzish aniq misollar orqali ifodalangan.  

 

Islom  Karimov  nomidagi  Toshkent davlat  texnika  universiteti  ilmiy-uslubiy 

kengashining qaroriga muvofiq nashrga tayyorlandi.  

 

Taqrizchilar:  

 

Fayzullaev S.X. 

TKTI  “Informatika,  avtomatlashtirish  va  boshqaruv” 

kafedrasi dotsenti  

 

Sevinov J. 

ToshDTU, “Intelellektual muhandislik tizimlari” 

kafedrasi mudiri  

 

 

 

3 

 

1-LABORATORIYA ISHI 

 

Texnik  tizimlarda  murakkab  xujjatlar  yaratish  va  qayta  ishlash 

texnologiyasi. 

 

Ishdan maqsad: Tarmoq amaliyot tizimlarini va ularning vazifalarini o’rganish. 

Topshiriqlar: 

1. Nazariy qismini o’rganish. 

2.  Kompyuterning  asosiy  apparat  vositalari  drayverlarining  funktsiyalarini 

o’rganish. 

3. Kompyuterga berilgan qurilma (printer)ni kompyuterga ulash va sozlashni 

bajarish. 

 

Nazariy qism 

“Unicode”  kompyuterda  yozilgan  belgi  simvollarni  taqdim  etish  standarti 

hisoblanadi.  Misol  tariqasida  matnli  redaktorda  qo’llaniladigan  belgilar  hamda 

barcha  belgilarni  “Word”da  ko’rsata  oluvchi  xalqaro  belgila  to’plamini  oolish 

mumkin.  Ilgari  ASCII  (Axborotlarni  almashtirish  uchun  Amerika  standarti  kodi) 

belgilar uchun keng qo’llanilgan standart sanalgan.  Mana shu belgilar to’plamida 

256  ta  belgi  mavjud  bo’lib,  ingliz  tiliga  moslangan  va  har  doim  ham  xalqaro 

miqyosda yetarli imkoniyatlarga ega emas. Masalan, Xitoy, Korea va Yapon tillari 

10 000  ta  tez-tez  ishlatiladigan  belgilarga  egadir.  Shuning  uchun  ham  “Unicode” 

ishlab  chiqilgan.  “Unicode”da  65536  ta  belgilar  bo’lib,  dunyoning  barcha  tillari 

uchun yetarlidir. Unicode afzalligi shundaki, u ko’p tilli tarmoqqa yo’l ochadi, shu 

bilan bir qatorda bir nechta tillarni bitta xujjatda taqdim eta oladi. Buni ko’pgina 

tillar  uchun  “Unicode”ni  qo’llamasdan  bajarish  mushkul  yoki  mutlaqo  mumkin 

emas.  

Audio  va  video  raqamlashda  analog-raqamli  o’zgartirish  jarayonlarining  biri 

qo’llanilib, uzluksiz o’zgarib turadigan signal (analogli) raqamli signalga o’zgaradi. 

Bunda uning asosiy mazmuni o’zgarmaydi. 



 

Ularga qarab shunchaki ular ikkilik yoki o’nlik bo’la olishini siz 

aytolmaysiz. ‘10’ o’nlik o’n yoki ikkilik ikki mavjudmi? ‘10’ sizga axborot 

beradigan xech qanday xabar bergani yo’q. 



 

Toq ikkilik sonlari har doim “1”  raqami bilan, ikkilik sonlar esa “0” 

raqami bilan tugallanadi Agar bu sonlarni jadval bilan solishtirsak xammasi 

ravshan bo’ladi. 

Xar doim siz ikki marta ikkilik sonini kiritsangiz sizga uni namoyish qilish 

uchun  bir bit kerak bo’ladi.  



 

Har  doim  Sizda  ikkita  ikkilik  son  bo’lsa,  uni  tasvirlash  uchun  Sizga 

yana  bitta  bir  kerak  bo’ladi.  Umuman  olganda,  har  doim  istalgan  miqdorni  b 

bazasida b orqali ko’paytirganingizda sizga natijani saqlash uchun boshqa joy 

zarur bo’ladi. 



 

Ikkilik sonni ko’paytirish uchun  uning o’ng tomoniga bitta nollik bit 

qo’shiladi. 

4 

 



 

O’nlik  sonlar  ikkilik  sonlarga  qaraganda  kamroq  o’rin  egallaydi. 

Chunki ikkilik sonlarda raqamlar soni ko’proq. 



 

Ikkilik sonlar esa aksincha, o’nlik sonlarga nisbatan ko’proq o’rin 

egallaydi. Bu esa yuqoridagi fikrga teskaridir.  

 Ish uchun oddiy diskret domenlar ikkita qiymat bilan kifoyalanadi: “OFF” va 

“ON”; “NO” va “YES”; “FALSE” va “TRUE” va 0 va 1. 



  Zamonaviy  kompyuterlarda  binar  fayllardan  foydalanishning  asosiy  sababi, 

ularni elektr toki yordamida ifodalashdir. Boshqacha aytganda, o’rkazgichda tok 

bo’lsa – “1”, bo’lmasa “0”. 



 

Kompyuter yaratuvchi muhandislar ikkitadan oshiq miqdorlarni qo’llash ustida 

ham  ishlaganlar,  ammo  ular  amaliyotda  o’z  o’rnini  topmagan.  Bunday 

kompyuterlarda  tokning  turli  sathlaridan  foydalanilgan.  Tok  bo’lmasa  –  “0”; 

o’rtacha tokda – “1” va yuqori, maksimal tokda – “2” (uchlik kompyuterlar bunga 

misol). 

Grafik foydalanuvchi interfeys faqatgina klaviatura yordamida emas, interfeys 

orqali xam kompyuterdan foydalanish imkonini beradi. Windows va grafika AT 

grafik foydalanuvchi interfeysi xisoblanadi.  Ushbu tizim oynani qayta ishlash, 

oynaga rasm chizish, boshqarishni qayta ishlash shuningdek menyu va uskunalar 

paneli, sichqonchalar xamda klaviaturalarni o’z ichiga olgan. 

Tajriba ishi uchun variantlar: 

1 Variant 

 Kompyuterga  printerni  USB  kabel,  parallel  port  kabel  yoki  SCSI  kabel 

yordamida ulang, so’ng ta’minot kabelini elektr razetkaga ulang.  Bugungi kunda uy 

kompyuterlariga printerlar USB kabel orqali analog o’rnating.  

a) Printerni o’rnatish va dasturiy ta’minot o’rnatish. Har bir  printerni  Windows 

AT ga o’rnatishda foydalanish uchun dasturiy ta’minot bilan kelishi zarur.  

1. Xullas, kompyuter kabi xamma narsa ulangan. 

2.  Printerga  mos  keladigan  kompakt  diskni  qo’ying.  Agar  kompakt  disk 

avtomatik  ravishda  ishga  tushmasa,  “Мой  компьютер”  ni  oching,  kompakt  disk 

ustida  sichqoncha  chap  tugmasini  ikki  marta  bosing,  keyin  “Setup”    tugmasini 

bosing yoki faylni o’rnating.  

3.  Dasturiy  ta’minotda  o’rnatish  tugallangandan  so’ng  “Mастера  установки” 

ko’rsatmalariga rioya qiling. 

4. Ishonch hosil qilish uchun printerni tekshiring. 

b)  Faqat  drayver  orqali  printerni  o’rnatish.  Agar  siz  boshqa  qo’shimcha 

programmalarsiz  printerni  o’rnatmoqchi  bo’lsangiz,  printerning  drayverini 

quydagicha o’rnata olasiz:  

Eslatma: agar siz printerni yuqoridagi bosqich kabi o’rnatganingizda xatoliklar 

yuzaga kelsa, qaysidir bosqichlar noto’g’ri.  

2 Variant 

      1. Yongan printer yordamida uskunalar panelini oching;   

2. Uskunalar  panelidagi “ПринтерыилиПринтерыизначокфакса” buyrug’iga  

sichqonchaning chap tugmasi yordamida ikki marta bosing;  

3.Printer oynasidan  “Добавитьпринтер” belgisini tanlang;  

5 

 

4.  Yuqorida ko’rsatilgan bosqichlarni bajarganingizdan so’ng, ekranda 

“Mастераустановкипринтера Windows” ni ko’rishingiz mumkin.   

5.  Keyin sizda mahalliy yoki tarmoq printerini o’rnatish imkoni bor. Agar 

printer kompyuterga ulangan bo’lsa, “Локальныйпринтер” ni tanlang  “Далее” 

tugmasini bosing. 

      c) Printerni testdan o’tkazish. 

Printerni o’rnatgandan so’ng, Windowsdan foydalangan xolda sinovchi saxifa  

chiqarishingiz mumkin. Tekshirish uchun  “Пуск” tugmasini bosing, “Настройка” 

ni tanlang va uskunalar panelini oching.   

3 Variant 

1.  “Принтеры  или  Принтеры  и  значок  факса”  tugmasini  sichqoncha  chap 

tugmasi yordamida ikki marta bosing. 

2. Tekshirish uchun Sichqonchaning o’ng tugmasi bilan “Свойства” ni bosing.  

3.  Sinovchi  saxifa  uchun  “ПринтерыСвойства”  oynasidagi    “  Печать” 

tugmasini bosing.  

4.  Agar  printer  sinalgan  saxifani  chop  etsa,  demak  printer  to’g’ri  o’rnatilgan. 

Biroq, agar siz dasturda chop etolmasangiz, shu dasturda muammo yuzaga kelishi 

mumkin.   

 

Nazorat savollari 

 

 1. Nima uchun kompyuterda axborot bloklarga bo’lingan? 

 2. Printerni o’rnatishdagi bosqichlarni sanab o’ting? 

 3. Boshqa kompyuter qurilmalarini o’rnatishdagi  farq nimad? 

 

Adabiyotlar: 

 

1. 

Aрипoв, Б.Бегалов, У.Бегимқулов, М.Мамаражабов. Ахборот 

технологиялари.    Ўқув қўлланма.- Т.: “Нaшир”, 2009 

2. 

.www.ru.wikipedia.org.  

 

2-laboratoriya ishi 

Energetika yo’nalishiga oid masalalarni COMPAS dasturida modelini 

yaratish. 

 

           Ishdan  maqsad:  COMPAS  dasturi  balan  tanishib  amaliyotda  tadbiq  etish 

ko’nikmasini hosil qilish. 

Topshiriqlar: 

1.  Nazariy qismni o’rganish 

2.  COMPAS dasturini ishlatish sohalari bilan tanishish. 

3.  COMPAS dasturini interfeysi bilan tanishish 

 

Nazariy qism 

6 

 

 

COMPAS-3D  dasturiy  pakеti  turli  tarmoqlarda  avtomatlashtirilgan 

loyixalash ishlarini olib borish uchun ishlatiladi. 

COMPAS-3D  sistеmasida  quyidagi  kўrinishdagi  xujjatlarni  xosil  qilish 

mumkin: 

Uch ўlchovli modеllar: 



  Dеtal  –  yiqilmagan  yakka  qoldagi  modеl.  Bu  xujjat  kеngaytmasi  – 

.m3d ga tеng.   



  Yiqma – bir nеchta dеtallar yiqindisidan xosil bulgan modеl.  

Kеngaytmasi – .a3d ga tеng.  

Grafik xujjatlar: 



  Chizma – shtampli chizma joylashgan grafik xujjat. Kеngaytmasi - 

.cdw ga tеng.  



  Fragmеnt – grafik xujjatning qўshimcha tipi. Kеngaytmasi – .frw ga 

tеng.  

Matnli xujjatlar: 



  Spеtsifikatsiya  –  yiqma  xaqida  ma'lumotlar  yiqilgan  xujjat. 

Kеngaytmasi – .spw ga tеng.  



  Matnli  xujjat  –  matnli  ma'lumotlar  yozilgan  xujjat.  Kеngaytmasi  - 

.kdw ga tеng.  

 Sistеma intеrfеysi 

 

Dasturni  ishga  tushirish  barcha  dasturlarni  ishga  tushirish  bilan  bir 

xildir,  ya'ni  Pusk>  Programmo`>ASKON>COMPAS-3D  V8>COMPAS-3D  V8 

yoki ishchi stoldagi yarlo`kda sichqonchaning chap tugmasini ikki marta tеz bosish 

kеrak (1-rasm). 

 

 

1-rasm. 

Dastur ishga tushirilgan so’ng dastur bosh oynasining ko’rinishi quyidagicha bўladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Sarlavhа  Bosh 

меню 

Instrumеntlar  

панели 

Xusus

ият 

Kompak

t панел 

Maxsus 

boshqari

ш 

Xabar  

berish 

қатори 

7 

 

 

2-rasm 

Nomi 

Tavsifi 

Bosh mеnyu 

Sistеmaning komandalarini yuklatish uchun xizmat qiladi (2-

rasm) 

Instrumеntlar 

panеli 

Sistеmaning komandalarini bajaruvchi tugmachalar 

joylashgan (2,3-rasm). 

Kompakt panеl 

Bir qancha instrumеntlar panеli va biridan ikkinchisiga o’tish 

tugmachalari joylashgan (2,3-rasm). 

Xususiyatlar 

panеli 

Ob'еktni tuzish yoki taxrirlash va sozlash uchun xizmat qiladi 

(2-rasm). 

Xabar bеrish 

katori 

Joriy komandaga tеgishli yoki ishchi oynada kursor turgan 

elеmеnt xaqida ma'lumot xosil bo’ladi (2-rasm). 

Maxsus boshkarish 

panеli 

Ob'еktni yaratish (Sozdat ob'еkt), bazaviy ob'еktni tanlash 

(Vo`bor bazovogo ob'еkta), Ob'еktni avtomatik tuzish 

(Avtosozdaniе ob'еkta) kabi maxsus amallarni bajaruvchi 

tugmachalar joylashgan (2,4-rasm).  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-rasm 

Oynadaxujjatnitasvirlashniboshqarish 

Buninguchunbirqanchatugmachalarxizmatkiladi: 

Ob'еktni yaratish  

  

bazaviy ob'еktni tanlash  

Komandani to’xtatish  

 

Ob'еktni 

avtomatik 

tuzish  

8 

 

- 

Masshtabnikattalashtirish 

(Uvеlichitmasshtab) 

(boshlanqichqolatdamasshtabnio’zgartirish 1,2 gatеng) 

- Masshtabnikattalashtirish (Umеnshitmasshtab) 

- Tasvirningixtiyoriyqismimasshtabinikattalashtirish (Uvеlichitmasshtabramkoy) 

- Masshtabni bir tеkis uzgartirish (PriblizitG`otdalit) 

- Xujjatni butunligicha k0’rsatish (Pokazat vsе) 

- Tasvirni surish (Sdvinut) 

- Tasvirni yangilash (Obnovit izobrajеniе) 

Oynada xujjatni tasvirlashni boshqarish. Buning uchun bir qancha 

tugmachalar xizmat kiladi: 

- Masshtabni kattalashtirish (Uvеlichit masshtab) (boshlanqich qolatda 

masshtabni o’zgartirish 1,2 ga tеng 

- Masshtabni kattalashtirish (Umеnshit masshtab) 

- Tasvirning ixtiyoriy qismi masshtabini kattalashtirish (Uvеlichit masshtab ramkoy) 

- Masshtabni bir tеkis uzgartirish (PriblizitG`otdalit) 

-Xujjatni butunligicha ko’rsatish (Pokazat vsе) 

- Tasvirni surish (Sdvinut) 

-Tasvirni yangilash (Obnovit izobrajеniе) 

Topshiriq. 

1)  AV  kеsmani  «Asosiy  chiziq»  (Osnovnaya  liniya)  stilida  bеrilgan  koordinatada 

chizing. 

2) CD kеsmani «Shtrixli chiziq» (Shtrixovaya liniya) stilida bеrilgan koordinatada 

chizing. 

3)  AV  chizikka  pеrpеndikulyar  ravishda  D  nuqtadan  «Ingichka  chiziq»  (Tonkaya 

liniya) stilida DK tug’ri chiziqni chizing. 

4) AV chiziqning stilini asosiydan shtrixliga o’zgartiring. 

5) AV va CD to’qri chiziqlarning stilini shtrixlidan asosiyga o’zgartiring. 

6) AV tugri chiziq qlchami va 900 burchakni qo’ying. 

7) O’lchamlarni o’chiring va yana qayta tiklang. 

 

 

 

 

 

4-rasm 

Ushbu topshiriq quyidagicha bajariladi: 

Fayl  mеnyusidan  Sozdat  punktini  tanlang.  Xosil  bo’lgan  oynadagi  Novo`y 

dokumеnto` qismidan Fragmеnt variantini tanlang. 

Панелларга 

ўтиш 

Танланган панелдаги 

тугмачалар (Инструментлар 

9 

 

Gеomеtriya  panеlidagi  (6-rasm)  Otrеzok  komandasini  tanlang  (7-rasm). 

Bunda maxsus boshqarish panеlidagi Avtosozdaniе tugmachasi aktiv qolatda bўlsin 

(4-rasm).  Kеsmaning  paramеtrlari  Paramеtrlar  qatorida  (9-rasm)  aloxida  ko’rinib 

turadi:  ikkita  X  va  Y  kordinatalar  maydoni,  ya'ni  boshlanqich  (t1)  va  oxirgi  (t2) 

nuqtalar;  kеsma  uzunligi  maydoni;  uning  qiyalik  burchagi  maydoni;  kеsma  stili 

maydoni. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mustaqil ish uchun variantlar: 

 

Variant 

№ 

A 

B 

C 

D 

X 

Y 

X 

Y 

X 

Y 

X 

Y 

1 

0 

0 

30 

10 

30 

-10 

-10 

50 

2 

0 

0 

30 

20 

30 

-20 

0 

50 

Ulcham  

(Размеры) 

Gеomеtriya 

 

Taxrirlash 

(Rеdaktirovan

iе) 

Bеlgilanish 

(Oboznachеniе

) 

 

2D ulchash 

(Izmеrеniе 

2D) 

Spеtsifikatsi

ya 

Bеlgilash 

(Vo`dеlеniе) 

 

Paramеtrlash 

(Paramеtrizat

siya) 

 

5-rasm

 

Nuqta (Tochka) 

 

Kеsma (Otrеzok) 

 

Yoy (Duga) 

 

Ob'еktni uzluksiz 

kiritish 

(Nеprеro`vno`y vvod 

Yordamchi tўr?i chizi? 

(Vspomogatеlnaya 

pryamaya) 

Doira (Okrujnost) 

 

Ellips 

 

Bеzе egri chizi?i 

 (Кривая Безье) 

6-rasm. 

 

10 

 

3 

0 

0 

30 

30 

30 

-30 

0 

40 

4 

-10 

0 

30 

40 

30 

-40 

0 

30 

5 

-20 

0 

30 

50 

30 

-50 

0 

40 

 

Sinov savollari.  

1.  Dastur muqitini tushuntirib bеring. 

2.  Dasturda kanday xujjatlar tayyorlash mumkin? 

3.  Oddiy grafik chizmalar chizish uchun qanday komandalar (tugmachalar 

ishlatiladi)? 

Adabiyotlar: 

1.  M.M.Aripov,  T.Imomov  va  boshqalar.  Informatika.Axborot  texnologiyalari. 

O’quv qo’llanma. 1-2-qism.-Toshkent: TDTU,  2005. 334 b. va 394 b. 

2.  http://www.dstu.edu.ru/informatics/mtdss/index.html. 

 

3-laboratoriya ishi 

Energetik tarmoqlarni yaratishda  COMPAS electric dasturidan 

foydalanish  

 

Ishdan  maqsad:  Energetik  tarmoqlarni  yaratishda    COMPAS  electric 

dasturidan foydalanish ko’nikmasini hosil qilish. 

 

Topshiriqlar: 

1.  Nazariy qismni o’rganish 

2.  COMPAS-ELECTRIK tizimi interfeysi bilan tanishish 

3.  Elektrik Express tizimi bilan tanishish. 

 

Nazariy qism 

 

COMPAS-ELECTRIK sistemasining ikkita turi mavjud:  COMPAS-Elektrik va 

Elektrik   Express. 

 



 

Loyhalarni  abtomatlashtirish  va  hujjatlar  to’plamini  chigarish  (ular  uchun 

shema  va  otchetlar)  ishlab  chiqarishning  elektr  uskunalarini  elektr  bog’lashlarni 

amalga oshirish uchun simli montaj moljallangan (past voltli to’plam qurilmalari), 

releyli  himoya  va  avtomatika  tizimlari  (avtomatlashtirilgan  boshqarish  tizimlari 

texnologik jaryonlari) 



 

 To’plam  hujjatlarini  elektr  uskunalarda  loyixalarni  abtomatlashtirish 

ob’ektlarni  dasturiy mantiqiy kontrollerni qo’llab ishlab chiqarish. 

Tizimni  universitetlarda,  konstruktorlik  byuro  va  bo’limlarda  elektr  uskunalarni 

loyihalashda  ,nostandart    qurilmalarda,  sanoat  va  fuqarolik  qurilishlarida  elektr 

ta’minot loyixalarini ishlab chiqarishda  qo’llashga mo’ljallangan. 

COMPAS-ELECTRIKni    qo’llanilganda  quyidagi  ijobiy  natijalarga   

erishiladi: 

11 

 



 

Loyixadagi  hujjatlarni  yaratish  va  bezatish  ishlari  tezligi  oshadi:  tizim 

hujjatlarning katta qismini  avtomatik  yaratilish funksiyalariga ega. 



 

Hujjatlarni bezatish  sifati  oshadi: hamma  elektrapparatning grafik belgilari 

loyixaning hamma   hujjatlarida bitta ko’rinishga keltirilgan, chizmaning bezatish 

elementlari  ESKD talablariga to’liq javob beradi. 

Tizim  ikkita  asosiy  moduldan  tashkil  topgan:ma’lumotlar  bazasi      va    shema  va  

xisobotlar    redaktori.  Tizimning  ma’lumotlar  bazasi    mahsulotlar  komplektidan 

tashkil  topgan,  loyihalarda  qo’llaniluvchi,  hamda  mahsus  grafik  belgilar,  elektrik 

ko’rinishdagi sxemalarda qo’llaniladi. 

Ma’lumotlar bazasi  boshlang’ich asosiy tarkibga ega- 6000  atrofida mahsulot  

va 600 atrofida grafik belgilar.Xoxlagan vaqtda unga  yagi to’plam maxsulotlarini 

qo’shish  mumkin.Baza  SUBDMicrosoft  SQL  Server,  Microsoft  Access,  Borland 

InterBase, Oracle. Hamda tizim tarkibiga  Schneider Electric firmasi maxsulotlari 

kiradi, u 1800 dan ziyod  to’plam maxsulotlari va  uning tavsifidan tashkil topgan. 

Sxema va xisobotlar  redaktoridahujjat loyihalari  yaratilidi, hujjatlashtiriladi 

va pechatdan   chiqariladi. Ular orasida- Asosiy elektrik sxema, bog’lashlar cxemasi, 

joylashish  sxemasi,  elementlar  ro’yhati,  spesifikasiyasi,  bo’glanishlar  jadvali    va  

ulanishlar va boshqalar. Loyihalarni   va hujjatlarni boshqarish uchun  redaktorda  

Menejer loyihasi taqdim etilgan. Sxema va xisobotlar redaktori COMPAS –Grafik  

muhitida  ishlatiladi. 

COMPAS-Elektrikning  asosiy funksiyalari: 



 

  Bibliotekadan sxemaga maxsus grafik belgilar qo’yish, uni qayta ishlash  va 

nazorat  operatsiyalarini  bajarish; 



 

  Elektr aloqa liniyalarini  tuzish  va tahrirlash, elektrik shina,  guruhli aloqa 

liniyalari; 



 

  Simlarni  markirovkasini  qo’lda va avtomatik joylashtirish; 



 

Maxsus  grafik  belgilarni  avtomatik  joylashtirish    elektrik    bog’lanishlar   

sxemasida, umumiy va ulanishlar sxemasida. 



 

  Simlarning    texnologik  kartadagi  joylashuvini    yarim  avtomatik  ravishda  

yaratish; 



 

COMPAS-Grafik   loyihasiga hujjatlarni exportlash; 



 

Kosimmpas tizimining  matnli  hujjatlari  va 3D-modelini loyihaga qo’shish; 



 

Aloqa liniyalarning  maxsus simvollarini  qo’yish(ekran,kabel, koaksil sim va 

o’ram boshqalar); 



 

Simlarni trass zichlashni optimallashtirish; 



 

Mahsulotdagi elektr aloqalarni  markazlashtirish funksiyasi; 



 

Loyiha ustida ishlab klemniklarni avtomatik yaratish; 



 

Hujjatlashtirish 

ishlarini 

loyihalash 

uchun 

 

dasturiy 

mantiqiy 

kontrollerlarda(DMK) modellar Redaktori  va hujjatlar Redaktori  DMK ishlatiladi 

COMPAS-ELECTRIK  DMK isini tavsiflashda maxsus hujjatlar yaratishga 

ruhsat beradi: 



 

DMKning dasturiy ishlari; 



 

DMKni bog’lanish modullari sxemasi; 

12 

 



 

DMKni to’plam vedomosti; 



 

DMK xotirani jadval joylashuvi; 



 

Dasturiy ishlarda xatolar ro’yxati; 



 

Jurnaldagi o’zgarishlar hisobi; 

 

7-rasm. COMPAS-Elektrikning  interfeysi