Termodinamika” fanidan o`quv- uslubiy majmua

18-MA’RUZA


MAVZU: Elektr tsantsiyalari.


18. Elektr tsantsiyalari.


18.1. O’zbekitson Respublikasining energttik quvvati;

Yirik ishlab-chiqarish va ilmiy-texnik salohiyatga ega bo’lgan mamlakatimiz energetikasi butun xalq xo’jaligi kompleksining rivojlanishiga salmoqli ta’sir ko’rsatib kelmoqda. YAlpi elektrlashtirish Vatanimiz shaharlari va viloyatlarining ishlab chiqarishi va infratuzilmasini rivojlantirishga, xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarini indutsrial yuksaltirishga imkon berdi. O’zbekitson elektr tsantsiyalarining o’rnatilgan quvvati butun Markaziy Osiyo Birlashgan energetika tizimidagi ishlab chiqarish quvvatlarining deyarli 50 foizini tashkil etadi. Umumiy o’rnatilgan quvvati 12,3 mln. kVt bo’lgan 39 ta elektr tsantsiyalarini o’z tarkibiga olgan “O’zbekenergo” kompaniyasi amaliy jihatdan respublikada elektr energiyasining asosiy ishlab chiqaruvchisi va etkazib beruvchisi bo’lib hisoblanadi. O’zbekitsonda beshta yirik IESda quvvati 150 dan 800 MVt gacha bo’lgan energobloklar o’rnatilgan. Bular Tolimarjon, Sirdaryo, YAngi Angren va Toshkent IES kabi yirik issiqlik elektr tsantsiyalari bo’lib, respublikadagi 85 foizdan ortiqroq elektr energiyasini ishlab chiqaradi.

IESlarda elektr energiyasini ishlab chiqish uchun turli xildagi (tabbiy gaz, mazut, toshko’mir va xk.) yoqililardan foydalaniladi. YAngi Angren IETsida elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan birlamchi energiya resurslari ko’mir xisoblanadi. Tsantsiyada soatiga o’rtacha 45 tonnagacha ko’mir yoqilisi sarflanadigan 8 ta energoblok yordamida elektr energiyasi ishlab chiqariladi.


18.1. Issiqlik elektr tsansiyasi.

Bunday elektr tsansiya faqat elektr energiyasini ishlab chiqarishga mo’ljallangan bo’ladi. KES itse’molchi bilan faqat elektr energiyasi orqali bolangan bo’lib, u axoli yashaydigan nuqtalarda, sanoat markazlarida va yonili qazib olinadigan joylarda quriladi. Tuman uchun mo’ljallangan KES odatda GRES (gosudartsvennie rayonnie elektrotsantsii) deb yuritiladi. GRES lar qurilgan bo’lib, hozirgi kunda IES ishlab chiqaradigan elektr energiyasining 2/3 qismi ularga to’ri keladi. GRES larning quvvati juda katta. Masalan, Ekibatsus ko’mir xavzasida qurilgan tsansiyani bir guruxi 4000 MVt, Sirdaryo GRES o’nta blokdan iborat bo’lib, ular 3000 MVt elektr energiyasini ishlab chiqaradi. GRES hozirgi kunda juda katta quvvatli (1GVT dan ortiq) va elektr halqasidagi elektr tsansiyalari bilan birgalikda ishlaydigan KES dir.

GRES lar buining bosimi kritik bosimdan (22 MPa) yuqori bo’lgan bosimlarda ishlaydi. Quvvati 250—300 MVt bo’lgan turbinalar kritik bosimdan yuqori bo’lgan bosimlar (24 MPa) da ishlaydi. Buning boshlangich bosimi 13—14 MPa, harorati T=830—850 K bo’ladi. Takomillashgan KES larda buning parametrlari R=16—25 MPa, T= 800—900 K ga yetadi.
KES lar (GRES) asosan blokli bo’ladi, ya׳ni bu generatori va turbinasi elektr generatori bilan birga energiya bloki deb yuritiladi.
KES lar issiqlik elektr markazlariga nisbatan ancha sodda va iqtisodiy jixatdan samaralidir. KES —ning o’ziga sarflanadigan (elektr dvigatellarini, nasoslarini va shu kabi yordamchi asbob—uskunalarni yuritishga) energiyani xisobga olmaganda brutto FIK quyidagicha ifodalanadi:

bunda W_e— vaqt birligida elektr generator ishlab chiqargan energiya, kJ;
q_s—vaqt birligida tsansiya sarflagan issiqlik miqdori, kJ;
B—vaqt birligidagi yonili sarfi, kg;
q^yo_q — yonilining quyi yonish Issiqligi, kJ/kg.
Amalda, elektr energiyasi kVtsoatlarda o’lchanishi (1 kVt soat=3600 kJ) e’tirof etilgan xolda _br ni quyidagicha ifodalash mumkin:

Zamonaviy KES larning FIK 30% atrofida bo’lib, juda ko’p energiya kondensatordan sovitkichga (daryo, xovuz, dengiz suviga) chiqariladi.
Ayrim KES larda isrof bo’ladigan issiqlikni regeneratsiya bo’lmasiga o’tkazish bilan undan samarali foydalaniladi.