Termodinamika” fanidan o`quv- uslubiy majmua

Yoqilg’ining yonish issiqligi

1 kg yoki 1 m yoqilg’i to’liq yonganda chiqadigan issiqlik miqdori yoqilg’ining issiqlik ajratishi (yonish issiqligi) deyiladi. (Qⁱ kJ/kg yoki Qⁱ kJ/m³).

Yoqilg’ining issiqlik ajratishi ikki xil: yuqori yonish issiqligi Qⁱ_yu va quyi yonish issiqligi Qⁱ_k bo’ladi.


12.1-rasm. Kalorimetrik qurilma.

1-kalorimetrik bomba; 2- suvli idish; 3-termotsat; 4-aralashtirgich; 5-termometr; 6-aralashtirgichning uzatma mexanizmi.

Yoqilg’ining massa birligi tuliq yonganda chiqqan issiqlik miqdori yoqilg’ining yuqori yonish issiqligi deyiladi, bug’nda namlikning bug’g’lanishga sarflangan issiqlik xisobga olinmaydi.

Yoqilginingbirlikmassasiyongandauningtarkibidaginamlikvavodorodningvakislorodbilanreaktsiyagakirishishjarayonidaxosilbug’lgannamlikhisobgaolinganxolatdaajralganissiqlikmiqdoriquyiyonishissiqligideyiladi.
1 kg suv bug’g’ining atmosfera bosimida kondensatsiyalanish issiqligi taxminan 2500 kJ/kg ga teng. Ishchi yoqilg’i tarkibidagi suv bug’g’lari miqdori Wⁱ/100 ga teng. 1 kg vodorod yonganda 9 kg suv bug’g’i xosil bo’ladi (H₂+0,5O₂=H­₂O).
Demak, suv bug’gining kondensatsiyalanishi issiqligini quyidagi formuladan aniqlanadi:
2500( )=25Wⁱ+225Hⁱ, (12.9)
u xolda
= -225Hⁱ- 25Wⁱ = -25(9Hⁱ+Wⁱ) (12.10)
ya’ni yoqilg’ining quyi yonish issiqligi uning yuqori yonish issiqligidan bug’g’ xosil bo’lish issiqligidan ayirib tashlanganiga teng.
Yoqilg’ining yonish issiqligi laboratoriya sharoitida kalorimetrik bomba yordamida aniqlanadi (12.1-rasm). Kalorimetrli bomba, bosimi 3 MPa bo’lgan kislorod bilan to’ldirilgan germetik idish 1 dan iboratdir. Idishda massasi 1 g bo’lgan yoqilg’i yondiriladi. Bombani suvli idish 2 ga joylashtiriladi va suv temperaturasini ortishi orqali yoqilg’ining yonish issiqligi aniqlanadi.
Qattiq va suyuq yoqilg’ining yonish issiqligini D.M.Mendeleev empirik formulasidan etarli aniqlik bilan topiladi:
(12.10)
(12.11)
Quruq gazning qo’yi yonish issiqligi quyidagiga teng:
(12.12)

Yuqori yonish issiqligi:

(12.13)
Shartli yoqilg’i. Issiqlik ajratgich xususiyati turlicha bo’lgan yoqilg’ilarni taqqoslash uchun «shartli yoqilg’i» tushunchasidan foydalaniladi. Yonish issiqligi 29300 kJ/kg yoki 30000 kJ/kg bo’lgan yoqilg’i shartli yoqilg’i deyiladi. Berilgan yoqilg’ini shartli yoqilg’iga aylantirib hisoblashda va aksincha shartli yoqilg’ini berilgan yoqilg’iga aylantirib hisoblashda yoqilg’i ekvivalenti deyiladigan kattalikdan foydalaniladi.
(12.14)


Qattiq yoqilg’i. Qattiq yoqilg’ilarni jumlasiga yog’och, torf, yonuvchan slanetslar va qazib olinadigan ko’mirlar kiradi. Har qanday qattiq yoqilg’ining boshlang’ich materiali yog’ochdir.
Qazib olinadigan qattiq yoqilg’i yonuvchan massasining tarkibi uning paydo bo’lish sharoitlariga va geologik yoshiga bog’liq. Geologik yonishning ortib borishi tartibida qattiq yoqilg’ini shunday joylashtirish mumkin: yog’och, torf, yonuvchan slonetslar, qo’ng’ir ko’mir, toshko’mir, antratsit.
Torf suv otsida havosiz sharoitda botqoqlik o’simliklaridan hosil bo’ladi. u er sirtidan unchalik chuqur bo’lmagan joyda qalingi 10 m gacha qatlamlar hosil qiladi.
Yonuvchan slonetslar oson o’t oladi va uzun tutaydigan alanga hosil qilib yonadi. Ular quruq haydalganda koks, smola va qo’shimach mahsulotlarga parchalanadi. Yonuvchan slonetslar qimmatli mahalliy yoqilg’i va kimyoviy ham hisoblanadi.
Tabiiy qattiq yoqilg’ining asosiy turi qazib olinadigan ko’mirlardir. Ular uzoq toshko’mir davrida daraxt va o’simliklardan hosil bo’ladi. qazib olinadigan tomirlar geologik yoshiga ko’ra qo’ng’irko’mir, toshko’mir va antrotsetga bo’linadi. O’zbekitsonda ko’mirni sanoat usulida qazib olish 1930 yillar oxiridan boshlangan. Toshkent viloyatida Angren qo’ng’ir ko’mir, Surxondaryo viloyatida Sharg’un, Boysuntog’ toshko’mir konlari bor. Mamlakatimiz xalq xo’jaligida har yili 8 – 9 mln t ko’mir itseomol qilinadi.
Suyuq yoqilg’i. Tabiiy suyuq yoqilg’i neftdir. Lekin, u odatda tabiiy holda yoqilg’i sifatida ishlatilmaydi. Suyuq yoqilg’i asosan neftni 300 – 370 ⁰S temperaturaga chaqirtirshdan hosil bo’lgan bug’g’ni har xil fraktsiyalanga ajratish va ularni kondensatsiyalash yo’li bilan olinadi. Karbyuratorli dvigatellar uchun benzin, mikroin, kerosin; dizelp dvigatellari uchun gezoyl va solyar moyi; reaktiv dvigatellar uchun kerosin – gezoylli fraktsiyalar olinadi.
Qozon agregati va sanoat pechlari o’txonalarida asosan mazut ishlatiladi. Mazutning asosiy tavsiflaridan biri uning qovushiqligidir. O’txonalarda asosan M40, M100 va M200 markali mazut ishlatiladi. Mazut markazi uning 353 K temperaturadagi qovushoqligi orqali aniqlanadi. Mazut tarkibidagi oltingugurt miqdoriga qarab: kam oltingugurtli (0,5 % gacha), oltingugurtli (2 % gacha) va ko’p oltingugurtli (3,5 – 4,3 % ) mazutlarga ajratiladi.
O’zbekitsonda datslabki neftp koni 1904 yilda ochilgan (Farg’ona vodiysidagi Chimyon neftp konida 278 m chuqurlikdan kuniga 130 t neftp olingan). O’sha yili Vannovskda (hozirgi Oltiariq) neftni qayta ishlash zavodi ishga tushirildi.
O’zbekitson neftp sanoatining paydo bo’lishi shu sanadan boshlanadi. Bug’gungi kunda Respublika neftp sanoati xalq xo’jaligining neftga bo’lgan talabini to’liq qondirish imkoniyatlariga ega.
Gaz yoqilg’isi. Tabiiy gaz er kurrasining juda ko’p joylarida uchraydi. U faqat maxsus gaz quduqlaridangina emas, balki neftp qazib chiqarishda qo’shimcha mahsulot sifatida ham olinadi. Neftp bilan birga chiqadigan tabiiy gaz yo’lakay gaz deyiladi. Tabiiy gazning asosiy tarkibiy qismini metan SN_I (98 % gacha) tashkil etadi.
Bug’ndan tashqari uning tarkibida etan S₂N₆, propan S₃N₈, bug’tan S₄N₁₀, etilen S₂N₄ va propilen S₃N₈ bo’ladi. O₂ va N₂ lar odatda oz miqdorni tashkil etadi. Gaz sanoati – yoqilg’i – energetika majmuasining eng rivojlangan tarmog’i. Uning Respublikada qazib olinayotgan yoqilg’i balansidagi hissasi 87,2 % ni tashkil etadi. 1955 yilda Jarqoq, 1956 Gazli neftp konlarining ochilishi natijasida gaz sanoatining moddiy bazasi yaratildi. 1995 yili Respublika gaz sanoatida 48,6 mlrd m³ tabiiy gaz, 7600,6 ming tonna neftp va gaz kondensati olishga erishildi, 3053, 7 ming tonna ko’mir qazib olindi.