Termodinamik jarayonlar va tizimlar

dS dSi dSe
— = ---- + ——
dt dt dt ’
(6.11)

Veterinariyada termodinamik davoiash
usullaridan foydalanish
Tibbiyot va veterinariyada term odinam ik davoiash usullari keng
q o ‘llanilm oqda. O rganizm ga asta-sekin q o ‘shim cha issiqlik berish
bilan bir q ancha kasalliklarni davoiash m um kin. B uning uchun
o ‘ziga issiqlik energiyani to 'p la b , s o ‘ng asta-sek in beradigan
m a te ria lla rd a n fo y d alan ilad i. M a salan , 6 .2 -jad v ald a sh u n d ay
m oddalar keltirilgan.

Bu usul q is h lo q x o ‘ja lig i h a y v o n la rin i d a v o la sh d a ken g

q o ila n ilm o q d a . M asalan, m uskullar sham ollashida, revm atizm
kasalliklarida va hokazo. Parafin va ozekerit 85°C gacha isitilishi
m um kin va u tan an i kuydirm aydi, chunki tanaga tekkan qismi
tezda 45°C gacha soviydi va issiqlik o'tkazuvchanligi yom onligi
sababli ichki qism lar harorati saqlanib asta-sekin tanaga beriladi.
Parafin, ozekerit hayvonlarda m astit, ginekologik kasalliklarni
davolashda keng qo'llaniladi.
H ayvonlarda ta n a haroratini doim iy saqlash xususiyati ularning
g ip o talam u sid a issiqlikni b o sh q aru v ch i m a rk a z la rn in g borligi
sababdir. Bunda uzatkichlar rolini teri va shilim shiq pardalarda
joylashgan m axsus re tse p to rla r o ‘ynaydi. T a n a d a h a ro ra tn in g
oshishi yoki pasayishida bu retseptorlarda seskanish yuz beradi va
nerv tizim ida issiqlik oqim ini ichkariga yoki tashqariga yo'naltiradi.
T eri issiqlik alm ash ish d a (70% ) asosiy rolni o ‘ynaydi, shu
sababli unga issiq yoki sovuq bilan ta ’sir qilib issiqlik alm asliinishni
boshqarish m um kin. M asalan, issiqlik ta ’sirida ter chiqishi oshadi
va b u issiqlik alm ashinishni yaxshilaydi va organizm dan zaharli
m oddalarning chiqib ketisliini ta ’minlaydi. Tanaga sovuqlik ta ’sir
qildirib og‘riqni kam aytirish usuli k o ‘pchilikka m a ’lum . O rganizm
101
sovuq qotganda qonning zichligi va yopishqoqligi oitadi. D avolash
m a q sad id a o ‘zida issiqlikni uzo q vaqt saqlab qoladigan, katta
solishtirma issiqlik sig‘imiga ega b o ig a n m oddalardan foydalaniladi.
M asalan, suv yordam ida vanna qabul qilish va boshqalar.
T o rf va loyqa yordam ida davolashda nafaqat issiqlik ta ’siri,
balki m exanik ta ’siri h am m avjuddir. B u ndan tashqari, loyqa
tarkibidagi b a ’zi foydali kim yoviy e le m e n tla r ham teri orqali
organizm ga kiradi. Konveksiya yo‘qligi tufayli uni ancha yuqori
h aro ratg ach a isitish m um kin. T anaga tekkan qism i tezda tana
h a r o r a tig a c h a so v iy d i, q o lg a n q ism id a g i issiqlik a s ta -s e k in
organizm ga o ‘tadi.
A g a r o rg a n iz m ta sh q i m u h it s h a ro itla rin in g o ‘zg arish id a
statsionar holatini saqlash im koniyatiga ega b o ‘lm asa, bu holatdan
chetlashsa, bu uning o iim ig a olib keladi, chunki organizm bu
vaziyatga tezda moslasha olm aydi, y a ’ni sharoitning o ‘zgarishiga
m os holda nisbatan tezlik bilan statsionar holatga o i a olmaydi.
H arorat har qanday fizik hodisaning asosini tashkil qiladi. Haroratni
t o ^ r i d a n to 'g 'ri o ‘lchab b o im ay d i. Ikki xil shkala m avjud. Selsiy
— b o sh la n g ic h nuqtasi m uzning erish nuqtasi 0 ° K va suvning
qaynash nuqtasi 100°C. Xuddi shunday absolut harorat shkalasi
b o s h la n g ic h nuqta 0 ° K , ya’ni —273,15°C bitta rep er nuqtaga
ega. H aro rat term o m etrlar yordam ida o ic h a n a d i. Past harorat
tibbiyotda ta n a ayrim qism larini uzoq vaqt konservatsiya qilish
u c h u n ish la tila d i. A n e ste z iy a x o ssasig a ega b o ‘lg a n sovuq
yordam ida asab kasalliklariga tegishli b o ig a n odam bosh miyasidagi
ayrim h ujayralar yadrosini y o 'q qilishda ishlatiladi. M asalan,
parkinsonizm , m ikrojarrohlikda n am to ‘qim alarning sovuq m etal 1
asboblarga yopishib qolishi usulidan foydalanib, bu to'qim alarni
boshqa joyga k o ‘chirishda foydalaniladi. K rioterapiya, kriojarrohlik
va shu kabi yangi atam alar yuzaga kelm oqda.
6.5-§. Tirik organizmda issiqlik almashinishining
biofizik asoslari
M a iu m k i, parrandalar va sutem izuvchilar atrof-m uhit h aro ­
rati o ‘zgarsa h a m tana haroratini doim iy saqlab turadi. Buning
u c h u n quyidagi shart bajarilishi kerak, issiqlik y o ‘qotish issiqlik
102
hosil b o ‘lishiga teng b o ‘lishi kerak. H ayvon ichida yuzaga kelgan
issiqlik teriga, qism an to ‘qim alar orqali atrof-m uhitga chiqariladi'
Issiqlik alm ash in ish ja ra y o n ig a q u y id ag i tashqi o m illa r t a ’sir
ko‘rsatadi: havo harorati, konveksiya, nurlanish va boshqalar. Havo
uchun issiqlik o ‘tkazish koeffitsiyenti 0,024 W /m K . Yog‘ to'qim asi
u c h u n 0 ,0 2 5 , m e ta ll u c h u n 4 0 —4 0 0 W /m K. A tr o f - m u h it
haroratining ko'tarilishi, y a ’ni havo va ta n a haroratlari orasidagi
farqning kam ayishi, issiqlik o ‘tkazuvchanlikning oshuvini talab
qiladi.
A ksincha, havoning an ch a past harorati issiqlik o'tkazuvchanlikni m a ’lum chegarada o ‘zgaitirishi m um kin. Buning uch u n tana
sirtiga qonning oqib kelishini o ‘zgartirish yoki tashqariga qaraganda
tana qism larining sirtini oshirish bilan (q o ‘l-oyoqlarning ju n bilan
qoplangan qismini ochish) teriga qonning oqib kelishini cheklash
tananing ichki qism idan issiqlikning yuzaga chiqishini chegaralaydi.
Junni va patni o'stirish issiqlik him oyalashni kuchaytiradi. Tanani
gujum qilish uning ochiq qismi sirtini kam aytiradi va shu bilan
issiqlik yo'qotishni kam aytiradi. H avo isiganda tovuqlar, kabutarlar
qanotini yoyadi. Bu usul h a m m a ’lu m darajada sam ara beradi.
H arorati m a’lum qiym atdan past b o ‘lgan hayvonlar o ‘z haroratini
issiqlik vujudga keltirishini oshirishi tufayli saqlab turadi. Tirik
organizm dagi to ‘qim alar issiqlik o ‘tkazuvchanligi turlichadir. Bu
esa organizm ning issiqlik rejim i u ch u n m uhim dir.
Muskul to ‘qim asining an ch a katta issiqlik o ‘tkazuvchanlikka
ega boMishi (0,5 W /n r K ) issiqlik tezda ichki a ’zolardan tashqi
a ’zolarga o'tkazilishiga yordam beradi.
Masalan, tashqi m uhit sovuq b o ‘lganda yog4 qatlami issiqlikning
chiqib ketishiga t o ‘sqinlik qiladi. S hu sababli sovuq yurtlarda
yashovchi hayvonlar a n c h a katta teriosti yog‘ qatlam iga ega.
M asalan, pingvinning teriosti yog‘ qatlam i massasi 10—15 kg ga
teng b o ‘lib, uning o ‘zining massasi 30—35 kg. Xuddi shunday ju n
qatlam i qalinligi h am katta rol o ‘ynaydi.
O rganizm da issiqlik m uvozanatini aniqlovchi to 'rt xil m exanizm
mavjud. Bulardan biri issiqlik o ‘tkazuvchanlikdir. Issiqlik o ‘tkazuvchanlikda atom , molekula yoki erkin elektronlar o'zlarining kinetik
energiyasini kichik energiyali zarralarga beradi. Issiqlik o ‘tkazuvchanlik har xil jism larda h a r xildir.
103
Issiqlik o ‘tkazuvchanlikni xarakterlovchi kattalik issiqlik 0 ‘tkazuvchanlik koeffitsiyentidir. 6.3-jadvalda b a ’zi m oddalar issiqlik
o ‘tkazuvchanlik koeffitsiyentlari keltirilgan.