Termiz tuman kasb hunar maktabi "tasdiqlayman"

Yangi o’quv materialini mustahkamlash 6. Mustahkamlash uchun savollar beradi. 7. Bahs-munozara, ma’ruza usullari orqali o’quvchilar bilimini mustahkamlaydi. Ularni guruhlarga bo’ladi va ish natijalarini qabul qiladi.
Mavzu nomi va rejasini yozib oladilar. Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar Tinglaydilar, yozib oladilar. Topshiriqni bajaradilar.
3-bosqich. Yakuniy (10 daq.)	Mashg’ulot yakuni 1.Faol ishtirok etgan o’quvchilarni baholaydi va rag’batlantiradi. Uyga vazifaning berilishi 2.Kelgusi mashg’ulotga vazifa va uni bajarish yuzasidan yo’riqnoma beradi.	Baholari bilan tanishadilar. Yozib oladilar.

Mavzu: Karbyuratorli dvigatellarning ta’minlash tizimiga TXK va JT.

Butun avtomobil bo’yicha nosozliklar va buzilishlarning 5 ga yaqini ta’minot tizimiga to’g’ri keladi. Tizimning asosiy elementi bo’lgan karbyuratorning me’yoriy to’g’ri sozlanganligi, yonilg’i tejamkorligini ta’minlash bilan bir qatorda chiqindi gazlar tarkibidagi zaharli birikmalarning ruxsat etilgan konstentrastiyadan oshmasligini ta’minlashda muhim rol o’ynaydi. Ta’minot tizimining asosiy nosozliklari germetiklikning buzilishi, yonilg’i baki va trubkalaridan yonilg’ining oqishi, tezlatuvchi nasosning ishlamasligi tufayli drossel qopqog’ini birdaniga ochilganda dvigatelning bo’g’ilib ishlashi, yonilg’i va havo tozalagichlarining ifloslanishi, kalibrlangan teshik va jiklyorlarning o’tkazuvchanlik qobiliyatining o’zgarishi, salt yurish jiklyorlarining ifloslanishi, ignali klapan germetikligining buzilishi, po’kakli kamerada yonilg’i satxining o’zgarishi, yonilg’i nasosidagi diafragmaning teshilishi va prujina elastikligining yo’qolishidan iborat. Karbyurator, yonilg’i nasosi va ularning alohida elementlarining ko’zga tashlanmaydigan nosozliklari jihozlar yordamida va avtomobilni yurgazib sinash yo’li bilan, hamda ular avtomobildan echilganda bo’laklarga ajratib, ustaxonadagi sinash jihozlari yordamida aniqlanadi. Ta’minot tizimining diagnostika qilish ko’rsatkichlari: dvigatelning og’ir o’t olishi, yonilg’i sarfining oshishi, dvigatel quvvatining pasayishi, qizib ketishi, chiqindi gazlar tarkibidagi zaharli gazlar miqdorining oshib ketishidan iborat. Ta’minlash tizimining diagnoz qo’yish ishlari quyidagilardan iborat bo’lib, dvigatel salt ishlaganda, tirsakli valning eng kichik aylanishlar soni bilan bir tekis aylanishi tekshiriladi va sozlanadi; karbyuratorning po’kakli kamerasidagi yonilg’i satxi va ignasimon klapanning germetikligi tekshiriladi hamda tezlatish nasosining ishlashi sozlanadi, jiklyorlarning o’tkazuvchanlik qobiliyati aniqlanadi, karbyurator iflosliklardan va smolalardan tozalanadi. Dvigatel salt ishlaganda, karbyuratorni kichik aylanishlar soniga sozlash uning bir tekis va tejamkor ishlashini ta’minlab turadi. Ta’minot tizimini diagnostikalashda avtomobilni yurgazib yoki jihoz yordamida sinash usullari qo’llaniladi. Ikkala holda ham avtomobilga maxsus qurilma "sarfaniqlagich" o’rnatilib, belgilangan rejimdagi yonilg’i sarfi aniqlanadi. Avtomobilni sinashdan avval to’liq 2-TXK hajmidagi ishlarni bajarish zarur. Ishlash sharioitida ta’minot tizimini diagnostikalashda 1 km tekis yo’lda yonilg’ining sarfi aniqlanadi. Bu ishni tortish sifatini aniqlovchi jihozda ham bajarish mumkin. Karbyuratorli dvigatellar chiqindi gazlar tarkibidagi SO gazi salt yurishda (0.6nnom  100) 1978 yilgacha chiqqan avtomobillar uchun miqdori 2-3.5%, zamonaviy avtomobillar uchun esa 1.5% dan oshmasligi kerak. Texnik xizmat ko’rsatish. Kundalik xizmat ko’rsatishda ta’minot tizimining germetikligi tekshiriladi. Avtomobil havoda chang miqdori ko’p bo’lgan yo’llarda ishlatilganda, havo filtri tozalanadi. Bakdagi benzin sathi tekshiriladi va zarur bo’lsa benzin quyiladi.

1-TXKda ta’minlash tizimidagi barcha asboblarning holati va ularning birikmalarini germetikligi ko’rib chiqiladi, topilgan nosozliklar bartaraf etiladi. 2-TXKda tizimdagi asboblar va agregatlarning dvigatelga mahkamlanishi hamda ularning detallarini o’zaro mustahkamlanishi, havo zaslonkasi va drossel yuritmalarining to’la ochilishi va yopilishi ya’ni to’g’ri ishlashi tekshiriladi. Yonilg’i va havo filtrlari bo’yicha zarur profilaktik ishlar o’tkaziladi, benzin nasosini dvigateldan echmasdan, uning ishlashi NIIAT (527B rusumli) asbobi yoki manometr yordamida tekshiriladi, po’kakli kameradagi yonilg’i sathi va dvigatelning oson o’t olishi hamda bir teks ishlashi tekshiriladi. Zarurat bo’lganda karbyurator salt ishlash rejimida, ishlatilgan gazlardagi uglerod oksidining miqdorini nazorat qilgan holda rostlanadi. Havo filtriga xizmat ko’rsatish moy vannasidagi moyni almashtirish(agarda moyvannasiga ega bo’lgan filtr bo’lsa), filtrlovchi elementni yuvish(agarda ko’p marta ishlatiladigan bo’lsa, aks holda yangisiga almashtiriladi) va uning dvigatelga mahkamlanishini tekshirishdan iborat. Filtrlovchi element yuviladi, so’ng toza moyga botirib qo’yiladi, u erdan olib moy oqib bo’lguncha ko’tiladi va o’z o’rniga ko’yiladi. Filtr korpusining ichki tomoni kirlardan, moydan va cho’kindilardan tozalanadi. Filtr vannasiga dvigatel uchun mo’ljallangan moy (toza yoki ishlatilgan) quyiladi. Yonilg’ini dag’al tozalovchi filtrdan davriy ravishda kir va suv qoldiqlarini to’kib turish, filtrlovchi elementni esa benzin yoki astetonda yuvib, siqilgan havo bilan purkash zarur. Filtrlovchi elementni qismlarga ajratish tavsiya etilmaydi. Karbyuratorlarni qismlarga ajratganda qistirmalar va detallarga zarar etmasligi uchun ehtiyot bo’lish zarur. Jiklyorlar, klapanlar, ignalar va kanallar toza kerosinda yoki etillanmagan benzinda yuviladi. Bu ishlarni havosi so’rib turiladigan postlarda yoki shkaflarda bajariladi. Karbyurator korpusidagi kanallar va jiklyorlar yuvilgandan so’ng, siqilgan havo bilan purkaladi. Jiklyorlar, kanallar va teshiklarni tozalash uchun qattiq sim yoki boshqa metall buyumlar ishlatish mumkin emas. Shuningdek yig’ilgan karbyuratorni benzin beriladigan shtuster yoki balan-sirlash teshiklari orqali, siqilgan havo bilan purkashga yo’l qo’yilmaydi, chunki bu po’kakni shikastlanishiga olib keladi. Karbyurator detallarini qatqaloqlardan tozalash uchun ularni bir necha daqiqa asteton yoki benzolga solib qo’yish kerak. Shundan so’ng, detallar xo’llangan toza latta bilan yaxshilab artiladi. Karbyuratorning po’kakli kamerasidagi berkituvchi ignada zichlovchi shayba bo’lsa, bu shaybani ignadan echish ham, uni benzin va kerosindan tashqari boshqa erituvchilarda yuvish ham tavsiya etilmaydi. Po’ko’k kamerasidagi benzin sathi, avtomobilni gorizontal maydonchaga qo’yib, dvigateli ishlamay turganda tekshiriladi.

ZIL-130 dvigateliga o’rnatiladigan K-88A karbyuratorida, ekonomayzer qudug’ining pastki qismidagi tiqin bo’shatib olinadi hamda uning o’rniga rezina shlangi va shisha naychasi(4) (3.18-rasm,b) bo’lgan oraliq o’tkazgich qotiriladi. Naychani vertikal joylashtirib, yonilg’i nasosidagi qo’lda ishlatiladigan richagdan foydalanib po’kak kamerasiga benzin xaydaladi. Benzin satxi, karbyuratorning yuqorigi va o’rta qismi ajraladigan tekislikdan 18-19 mm baland bo’lishi lozim. Zarur bo’lganda benzin satxi po’kak richagini egish orqali yoki karbyuratordagi ignasimon klapan korpusining ostidagi qistirmalar miqdorini o’zgartirib rostlanadi. ZMZ-53 dvigatellariga o’rnatiladigan K-126B karbyuratorida, po’kakli kameradagi yonilg’i satxi ko’rish oynasi (3) orqali nazorat qilinadi. Yonilg’i satxi karbyuratorning yuqorigi va o’rta qismi ajraladigan tekislikdan 19-21 mm pastda bo’lishi kerak. Yonilg’i satxini tekshirish uchun po’kak richagidagi til egiladi. DAAZ karbyuratorlarining po’kakli kamerasidagi benzin satxini rostlashda, kalki tili zoldir va ignaga (2) (xali uni botirmasdan) tekkan chag’ida, po’kakning (1) yuqorigi sirti bilan qistirma orasiga tavsiya etilgan A tirqishni o’rnatish kerak.

Bu ishni karbyurator kopkog’idagi shtusterni (5) vertikal shaklda ko’rsatilgandak holatda bajarish qulay. A o’lchamni aniqlashda (6,5 mm) andazalardan foydalanish tavsiya etiladi. Rostlashni po’kak tilini egish orqali amalga oshirish lozim, bunda tilni ignasimon klapan (2) o’qiga perpendikulyar bo’lishi kuzatib turiladi. Shu bilan bir paytda po’kak yo’lini ham tekshirish zarur, sababi, bu yo’l 8 mm. ga teng bo’lishi kerak. Zarurat bo’lsa, shunga taaluqli tirgaklar holati o’zgartiriladi.

Ninasimon klapanning germetikligini etarlicha aniqlik bilan, dvigateldan echib olingan karbyuratorda yoki alohida uning qopqog’ida, rezina havo bergich(grusha) yordamida tekshirib ko’rish mumkin. Agar rezina havo bergich yordamida shtusterda siyraklanish xosil qilingandan so’ng, taxminan 15 soniya mobaynida asbobning ezilgan shakli o’zgarmasa klapanning germetikligi etarli deb hisoblanadi. Karbyuratorda ko’p miqdorda havo va yonilg’i jiklerlari mavjud bo’lib, ekspluatastiya jarayonida ularning teshiklari kengayib ketishi yoki yonilg’i tarkibidagi zarrachalar ta’sirida kichrayib ketishi mumkin. Shuning uchun TXK vaqtida jiklyorlarning o’tkazuvchanlik qobiliyati tekshiriladi(3.23-rasm). Harorati 20°S bo’lgan suv siqilgan havo bosimi ta’sirida naycha (7) orqali pastki bakchadan (1), po’kakli kameraga (11) tutashtirilgan yuqorigi bakchaga (10) oqib o’tadi. Po’kakli kameradan suv naycha (12) orqali o’tib, moslagichga (17) va 1 metrli naychaga (8) kirib keladi. Jiklyor, tekshirish uchun krandan (18) keyin, uyaga (3) o’rnatiladi, nazorat qilish uchun esa qo’zg’aluvchan shtangadan (6) foydalaniladi. Kranlar (2 va 18) ochiladi. Jiklyordan oqib chiqayotgan suv oqimi ostiga menzurka (5) qo’yiladi va sekundomer yordamida jiklyorning o’tkazish qobiliyati, ya’ni bir daqiqa ichida menzurkaga oqib tushgan suv miqdori aniqlanadi. Ushbu asbob po’kakli kameradagi berkituvchi ignasimon klapanni ham germetikligini tekshirishga imkon beradi. Buning uchun klapan, uyaga (14) o’rnatiladi. Agarda, 30 soniya ichida suv satxini shkala (15) bo’ylab pasayishi 40 mm. dan oshmasa, klapanning germetikligi qoniqarli deb hisoblanadi.

Po’kakli kameradagi yonilg’i satxi rastlanib, jiklerlarning o’tkazuvchanlik qobiliyati tekshirilib so’ngra yig’ilgan karbyurator NIIAT-489A moslamasida tekshiriladi. U karbyuratorni dvigatelda har qanday ishlashini aks ettira oladi. Avtomobilga o’rnatilgan karbyuratorni sozlashdan avval dvigatelning sovutish tizimidagi suyuqlik harorati 75-80S gacha qizdirilib olinadi va o’t oldirish tizimi to’liq nazoratdan o’tkaziladi. Karbyuratorni kollektorga o’rnatish jipsligi va yonilg’i kirituvchi kanallar germetikligi tekshiriladi. Undan so’ng dvigatelni salt ishlashga moslab sozlash ishlari quyidagi tartibda bajariladi: yonilg’i sifatini sozlash vintini oxirigacha qotirib, so’ngra 1.5-2 marotaba aylantirib bo’shatiladi va drosselning tayanch vintini yoki miqdor vintini burab, mumkin bo’lgan eng kichik aylanishda ravon ishlashiga erishiladi.

Yana sifat vinti buralib dvigatelni eng katta aylanishlar sonidagi ravon ishlash rejimiga keltiriladi va miqdor vinti orqali kichik ravon aylanishlar soni sozlanadi. Bu jarayon bir necha marta qaytarilib, dvigatelni eng past aylanishlar sonida ravon ishlash holatiga keltiriladi. So’ngra drossel birdaniga ochilib hamda berkitilib, karbyurator ishlashi tekshiriladi. Bunda dvigatel o’chib qolmasligi zarur. Dvigatelning tirsakli valini eng kichik va bir tekis ishlashiga erishilgandan so’ng, chiqindi gazlar tarkibidagi uglerod oksidi miqdori tekshiriladi va sozlanadi. Yonilg’i o’tkazgich va yonilg’i bakini tekshirishda o’tkazgich va filtrlarning holati tekshiriladi, hamda ularning o’rnatilish jispliklari, ya’ni zichligi aniqlanadi va zarur bo’lsa tozalanadi. TXK davrida rezbali birikmalar mahkamlanadi. Bir yilda bir marta (MX davrida) yonilg’i baki yuvilib, yonilg’i o’tkazgichlar siqilgan havo bilan purkab turiladi. Yonilg’i bakidan yonilg’ini kerakli miqdorda so’rilishini ta’minlash uchun, qabul qilish naychasidagi filtr tozalanada va bakning qopqog’idagi shamollatish teshigi nazorat qilinadi.

Yonilg’i nasosi TXK davrida nazorat qilinadi va unga xizmat ko’rsatiladi yoki bu jarayon o’rta hisobda 5-10 ming km masofa yurilgandan keyin ham bajarilishi mumkin. Bu vaqtda uning ichki qismi va filtrlash to’ri tozalanadi, shuningdek nasos hosil qiladigan eng yuqori bosim va havoning siyraklanishi, klapanlar gemetikligi va ish unumi tekshiriladi. Yonilg’i nasosi avtomobilning o’zida yoki echib olinib tekshirilishi mumkin. Yonilg’i nasosi avtomobilda tekshirilganda, u bilan karbyurator orasiga monometrli moslama o’rnatilib, dvigatel ishlayotgan holatda hosil bo’lgan bosim aniqlanadi. Yonilg’i nasosi hosil qiladigan bosim 0.02-0.030 MPa, ishlab chiqarish qobiliyati 0.7-2 lminut va 30 sekund mobaynida bosimning pasayishi 0.008-0.010 MPa ni tashkil qilishi kerak. Tekshirish natijalariga ko’ra nasos qismlarga ajratilib barcha detallarning holati tekshiriladi, tozalanadi hamda diafragma ostidagi prujinaning yuk bilan va yuksiz holatdagi uzunligi aniqlanadi hamda me’yoriy qiymatlari bilan taqqoslanadi.

NEKSIYa, ESPERO va MATIZ turidagi avtomobillarning yonilg’i ta’minot tizimi yonilg’i baki, yonilg’i nasosi, yonilg’i filtri, taqsimlovchi yonilg’i quvuro’tkazgichi, bosim rostlagich, elektron boshqarish bloki (EBB) va datchiklardan tuzilgan.

Elektr yuritmali yonilg’i nasosi va yonilg’i sathini nazorat qiluvchi datchik yonilg’i bakiga joylashgan. Nasos bakdan yonilg’ini olib, filtr va yonig’i o’tkazgichlar orqali uni taqsimlovchi quvuro’tkazgichga etkazadi. Yonilg’i nasosi tizimda kerakligidan ortiq bosim(0.350.8MPa) hosil qiladi. Bosim rostlagich taqsimlovchi yonilg’i quvuro’tkazgichiga o’rnatilgan bo’lib, u tizimda 284-325 kPa bosimni ushlab turish uchun hizmat qiladi. Ortiqcha yonilg’i to’kish quvuro’tkazgichi orqali bakka qayta quyiladi. O’t oldirish kaliti yoqilganda EBB yonilg’i nasosi relesini 2 soniyaga ulaydi. Bu vaqt oralig’ida nasos tizimda kerakli miqdorda bosim hosil qiladi va to’xtaydi. Starter ulangach dvigatel ishga tushadi va nasos ishlashni davom ettiradi.

Taqsimlovchi yonilg’i quvuro’tkazgichi kiritish kollektorining ustida joylashgan bo’lib, u injektorlarni va bosim rostlagichni qotirish hamda injektorlarga yonilg’ini bir teks etkazib berish uchun xizmat qiladi.

Diagnostikalash vaqtida ta’minotdagi bosim tekshiriladi. Buning uchun quvuro’tkazgichga ulangan yonilg’i etkazish shlangasi echib olinib, unga maxsus monometrli qurilma o’rnatiladi va o’t oldirish kaliti yoqiladi hamda bosim tekshiriladi. Agar bosim me’yoridan kam bo’lsa, yonilg’i nasosi almashtiriladi. Har 10000 km dan so’ng yonilg’i tizimining germetikligi kuzatish yo’li bilan tekshirib turiladi, zarur bo’lsa qotirish ishlari bajariladi. Har 30000 km dan so’ng yonilg’i nasosidagi qabul qilish va tashqi filtrlar almashtiriladi. Injektorlarning texnik holati, ularni birin-ketin kuchlanishdan uzish yo’li bilan aniqlanadi. Injektorning ishlamayotganligini dvigatel tirsakli vali aylanishlar sonining o’zgarmasligidan bilish mumkin. Injektorlarning zichligini aniqlash uchun, taqsimlovchi quvuro’tkazgich kiritish kollektoridan echib olinadi va o’t oldirish kaliti yoqiladi. Agar bironta injektorning sachratish teshigidan yonilg’i tomchilasa yoki namlansa, shu injektorning germetikligi yoqolgan hisoblanadi. U holda bu injektorni yangisiga almashtirish tavsiya qilinadi.

Har 10000 km dan so’ng dvigatelning salt ishlashi datchigi echib olinib, uning klapani qurumdan tozalanadi va benzinda yuviladi. So’ngra birikish yuzasidan klapan uchigacha bo’lgan masofa(28 mm bo’lishi kerak) me’yoriga keltiriladi.