Termiz davlat universiteti zoologiya kafedrasi yosh fiziologiyasi va gigiyena

Vitaminlar. Vitaminlar ham yog``lar, oqsillar, uglevodlar, mineral tuzlar, suv kabi organizm uchun zarur bo`lgan oziqa moddalardan hisoblanadi. Rus olimi N.I. Lunin (18531938) 1880 yilda organizm uchun zarur bo`lgan moddalardan biri vitaminlar ekanini birinchi bo`lib isbotladi. 1912 yilda K. Funk tomonidan vitaminlar deb nomlandi (vita-hayot degan ma'noni anglatadi. Vitaminlarning 40 dan ortiq turi bo`lib, ular organizmning o`sishiga, modda almashinuviga, immun xolatiga, yurak-qon tomir, nerv tizimining ish faoliyatiga ta'sir ko`rsatadi. Agar biror vitamin organizmga mutlaqo kirmasa avitaminoz, yetishmasa gipovitaminoz, meyoridan ortib ketsa gipervitaminoz deyiladi. Har bir vitamin turli xil vazifani bajaradi.
A vitamin o`sish vitamini deyiladi. U organizmning o`sish va rivojlanishida, teri ustki qavati holatini normal saqlashda, ko`z o`tkirligini yaxshi bo`lishini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Bu vitamin yetishmaganda teri quruqlashib, yorilib, nafas yo`llari va me'da ichak qavatining yallig`lanishi kasalliklari yuzaga keladi. Vitamin D baliq yog`ida, sariyog`da tuxum sarig`ida, jigarda, sabzi, qizil qalampir, o`rik tarkibida ko`p bo`ladi. V gruppa vitaminlarga V1 (tiamin), V2 (riboflavin), V6, V12, V15, RR (nikotin kislota) kiradi. Bu vitaminlar nerv sistemasining faoliyati, qon yaratilishi uchun zarur. Ular guruchda, loviya, no`xat, yongoqda, pivo achitqisida, jigarda, tuxum sarig`ida bo`ladi. S vitamin (askorbin kislota) moddalar almashinuvida muhim rol o`ynaydi. Bu vitamin yetishmaganda singa kasalligi paydo bo`ladi. Bolaning milki, og`zi yaralanadi, tishlari tushib ketadi. Bu vitamin karam, petrushka, pomidor, ko`k piyoz, na'matak, apelsin, limon, olmada ko`p bo`ladi.
D vitamin organizmda kaltsiy va fosfor almashinuvi normal o`tishida ishtirok etadi. Ayniqsa u ikki-uch yoshgacha bo`lgan bolalar suyagining normal shakllanishi, o`sishi va rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Bu vitamin yetishmasligi natijasida yosh bolalarda raxit kasalligi yuzaga keladi. Bu vitamin baliq yog`ida, tuxum sarig`ida, sut va sut maxsulotlarida ko`p bo`ladi. U quyoshning ultrabinafsha nurlari ta'sirida bola terisida tabiiy ravishda hosil bo`ladi.
Demak vitaminlar bola organizmidagi barcha hayotiy muhim fiziologik jarayonlarning normal o`tishida, o`sish va rivojlanishda muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun bolaning kundalik ovqatida vitaminlarga boy mahsulotlar bo`lishi kerak. Bu mahsulotlar bo`lmagan vaqtda dorixonada tayyor holda sotiladigan vitamin tabletkalaridan kuniga 1,2 dona iste'mol qilishi kerak.
Energiya sarfi. Odam organizmida kecha-kunduz davomida sarflanadigan energiya uch qismdan iborat.
1. Asosiy moddalar almashinuvini ta'minlash uchun sarflandigan energiya. Bu energiya nafas olish, yurak, buyrak, jigar va boshqa hayotiy muhim organlar normal ishlab turishini ta'minlash uchun sarflanadi. Bu energiyaning miqdori 1 soatda 1kg tana massasiga 1 kkalga teng.
2. Ovqatni hazm qilishga sarflanadigan energiya iste'mol qilingan ovqatni hazm qilish uchun oshqozon-ichaklar, jigar, oshqozon osti bezi kabi organlarning ishi kuchayadi va ular energiya sarflaydi. Sarflangan energiyaning miqdori ovqat tarkibiga bog'liq.
3. Odam bir kecha-kunduzda bajaradigan ishiga sarflanadigan energiya. Bu energiya miqdori har 1odamning kasbiga,ko'p yoki oz harakatlanishiga bog'liq. Aqliy mehnat bilan shug'ullanuvchilar kam, jismoniy mehnat bilan shug'ullanuvchilar ko'p energiya sarflaydi.
1g Oqsil organizmda kislorod bilan oksidlanganda 4,1 kkal, 1g yog'-9,3 kkal, 1g uglerod-4,1 kkal energiya hosil qiladi. Odamda kecha-kunduzlik ovqatdan hosil bo'ladigan energiya miqdori sarflanadigan energiya miqdoriga teng bo'lishi kerak.
Bolalar va o'smirlarda iste'mol qilingan ovqatdan hosil bo'ladigan energiya miqdori sarflanadigan energiyaga nisbatan ko'proq bo'lishi lozim. Chunki ma'lum miqdorda energiya yosh organizmning o'sishi va rivojlanishi uchun sarflanadi.