Termiz davlat universiteti umumiy pedagogika kafedrasi

Falsafiy antropologiya fanining mohiyati
. Inson haqidagi bilimlarni 
birlashtirish lozimligi xususida SHelerdan oldinroq ham so‘z yuritilgan edi. XIX asr 
o‘rtalariga kelib inson o‘ta murakkab struktura ekanligi, uni faqat falsafa yoki boshqa 
biron-bir muayyan fan metodlari bilan to‘la anglab yetish mumkin emasligi, ya‘ni inson 
jamuljam holda aniq bilim predmeti bo‘la olmasligi aniq-ravshan bo‘lib qoldi. 
SHuningdek, ayrim tabiiy fanlar, har biri o‘z sohasida, vaqt o‘tishi bilan umumiyroq 
xulosalarga kelishni talab etuvchi salmoqli material to‘pladi.
Bunday umumlashtirishga ehtiyoj Darvinning evolyutsion nazariyasi paydo 
bo‘lishi bilan ayniqsa bo‘rtib ko‘rina boshladi. Bu nazariya insonga oid tabiiy-ilmiy 
tadqiqotlarga kuchli turtki berdi, shuningdek materialistik falsafiy kontseptsiyalar 
rivojlanishi uchun qo‘shimcha asos bo‘lib xizmat qildi.
Mazkur yondashuv tarafdorlari inson ko‘p o‘lchovli va muttasil o‘zgaruvchi 
mavjudot ekanligidan kelib chiqadi. Garchi uning muhim xususiyatlari ming yillar 
mobaynida o‘zgarishsiz qolayotgan bo‘lsa-da, ular insonning mohiyatini to‘la namoyon 
etmaydi. Bu yondashuv tarafdorlari inson o‘z oldiga yangi va yangi jumboqlar 
qo‘yayotgan, tashqi dunyoni, o‘zining undagi o‘rnini aniqlashga harakat qilayotgan, 
atrof muhitni o‘rganish orqali uni o‘z ixtiyoriga ko‘ra o‘zgartiradigan faol asos sifatida 
amal qiladigan mikrokosm hisoblanishiga ham e‘tiborni qaratmoqdalar. 
Boshqacha aytganda, inson bunyodkor va ayni vaqtda madaniyat mahsuli, o‘zini 
qolgan jonli dunyodan farqlash imkonini beruvchi ma‘naviyat manbaidir.
Falsafiy antropologiya tarafdorlari insonning mazkur talqinidan kelib chiqib, bu 
fan izchil ilmiy qarashlarni ilgari surishga da‘vogar bo‘la olmasligini va ayrim fanlar: 
psixologiya, sotsiologiya, biologiya va boshqa ijtimoiy fanlarning turli yondashuvlari va 
xulosalarini sintezlovchi inson haqidagi bilimlar tizimini yaratishga qaratilishi 
lozimligini qayd etmoqdalar. Ularning fikricha, 
bu fan o’z predmeti sifatida inson 
1
Шелер М. Избранные произведения. – М.: 1994. –С. 187.

---

borlig’ini belgilaydi, uning mohiyatini va o’ziga xos xususiyatlarini tahlil etib, shu 
tariqa insonning o’zini ham, uni qurshagan dunyoni ham falsafa nuqtai nazaridan 
anglab yetishga harakat qiladi. 
«Antropologiya yoki aniqroq aytganda – antropologik 
ong nafaqat ontologiya va kosmologiyaga, balki gnoseologiya va bilish falsafasiga, har 
qanday falsafa va har qanday bilishga zamin yaratadi»
1
.
XX asrning 60-70-yillarida falsafiy antropologiya shunday bir g‘oyaviy harakatga 
aylandiki, uning doirasida olimlar insonning hozirgi holatini nazariy jihatdan anglab 
yetish va talqin qilish, uning tabiatiga nisbatan yangicha yondashuvni ilgari surishga 
harakat qildilar. Bu davrda yuz bergan fan-texnika taraqqiyoti va insonning o‘z ilmiy va 
amaliy faoliyati natijalari uchun javobgarlik tuyg‘usining kuchayishi falsafiy 
antropologiyaning rivojlanishiga qo‘shimcha turtki berdi. SHunday qilib, u endi inson 
haqidagi bilimlarning umumiyroq majmui – umumiy antropologiyaning tarkibiy 
qismiga aylandi. Bu fan turli-tuman ta‘limotlar, kontseptsiyalar va yo‘nalishlarni o‘z 
ichiga oladiki, ularning orasida falsafiy yo‘nalishdan tashqari biologik, teologik (diniy), 
sotsiologik, psixologik, madaniy (etnografik), strukturalistik, pedagogik va boshqa 
yo‘nalishlarni qayd etish mumkin.
Ularning har biri, falsafiy yo‘nalishdan farqli o‘laroq, insonning muayyan bir 
tomonini yoritadi. Masalan, biologik antropologiya anatomiya, fiziologiya, irq haqidagi 
ta‘limot va shu kabilarga tayanib, insonning qolgan barcha tirik mavjudotlardan farqini 
uning jismoniy tuzilishi nuqtai nazaridan aniqlaydi. Teologik antropologiya inson 
haqidagi tegishli tasavvurlarni uni Xudo yaratgani nuqtai nazaridan shakllantiradi. 
Falsafiy antropologiya esa butunlay boshqa vazifani hal qiladi – u vaziyatga yaxlit 
yondashadi va fanlararo xususiyatga ega bo‘lgan xulosalar chiqaradi.
Falsafiy bilimning tarkibiy qismi sifatida falsafiy antropologiya ijtimoiy falsafa, 
axloq, sotsiologiya va psixologiya bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ular bilan birgalikda inson 
haqidagi fanlar majmuini tashkil etadi.