37
balandlikka ega bulgan nuktalarni tutashtiruvchi chizikka aytiladi. Gorizontalni izogips xam
deryiladi. Gorizontallar oraligining katta yoki kichik bulishi yon bagrning kiyaligiga boglik.
Yon bagir kancha tik bulsa, gorizontallar shuncha zich, yon bagir kancha yotik bulsa
gorizontallar shuncha siyrak joylashadi. Gorizontallar oraligi bilan joy kiyaligi
bir-biriga
boglikdir, buni chizmadan yakkol kurishimiz mumkin: Chizmada yon bagir kersimi
berrilganbulib, unda aa, bb, vv, va gg, chiziklari joy-ning A,B,V va G - nuktalari Orkali bir xil
balandlikdan kurinishidir .Ikki gorizontal terkislik orasidagi verrtikal masofa kersim balandligi
(h), ikki nukta orasidagi masofa (D) ning gorizontal proerktsiyasi esa gorizontallar
oraligi deryiladi.
Chizmada, kersim balandligi h bilan, gorizontallar oraligi esa d-bilan
kursatilgan. Yon bagir (AB) bilan gorizontal terkislik (aa) orasidagi burchak kiyalik burchagi
deryiladi va bu burchak ( - xarfi bilan berlgilanadi. Kertma-kert ikkita gorizontal orasining
kiska
va uzun bulishi, shu chizikning kiyalik burchagiga boglikdir. Umuman kiyalik burchagi katta
bulsa, gorizontallar bir-biriga yakin, kiyalik burchagi kichik bulsa gorizontallar bir-biridan uzokda
joylashadi. Kersim balandligi -h, gorizontallar oraligi-d, kiyalik burchagi ( ning bir- biriga
nisbatan munosabati kuyidagi formulalar bilan ifodalanadi.
h h
h=d tgα d=--------, tgα= -------
tgα d
Topografik kartalarning masshtabiga xamda ularda tasvirlanadigan rerlerfning
murakkabligiga karab turli masshtabdagi topografik kartalar uchu turli
xil kersim balandligi
kabul kilingan. Buni kuyidagi jadvaldan kurishimiz mumkin.
Turli rayonlar uchun kabul kilingan kersim balandligi (Mertr xisob)
Joyning xarakterri
MASShTAB
1:2.00
1:5.00
1:10.000
1:25.000 1:50.000
1:100.000
Yassi terkisliklar
0,5
0,5
1,0-2,5
2,5
10,0
20,0
Past-baland errlar va
serrterpa terkisliklar.
0,5-1,0
10-2,0
2,5
5,0
10,0
20,0
Togli
va tog oldi rayonlar,
xamda kumli chullar
2,0
5,0
5,0
5,0
10,0
20,0
38
Baland toglar
-
-
-
10,0
20,0
40,0
Bu jadvalda berrilgan kersim balandligi buyicha asosiy gorizontallar xosil
kilinadi va ular topografik
kartalarda uzluksiz egri chiziklar bilan berriladi. Asosiy gorizontallarning kersim balandiligi
kartaning janubiy ramkasi ostiga yozib kuyiladi. Rerlerfni ukish oson bulsin uchun topografik
kartalarda xar bershinchi gorizontal yugon kilib chiziladi. M: karta gorizontallarning kersim
balandligi 5 mertr bulsa, 0 -gorizontaldan boshlab 5,10,15,20 va x.k. gorizontallar yugonlashtirib
chiziladi. Agar kersim balandligi 2,5 mertr bulsa xar uninchi gorizontal yugonlashtirib chizilgan
buladi. Togli rayonlarda xar ikkita yugonlashtirib chizilgan gorizontal oraligida barcha
gorizontallarni chizish mumkin bulmasa, ularning ba'zi birlarini tushirib koldiriladi. Ayrim joylarning
rerlerfini asosiy gorizontallar bilan tula kursatish mumkin bulmasa, kersim balandligining yarmiga
terng bulgan gorizontallar utkaziladi. Bu gorizontallarga kushimcha gorizontallar deryiladi. Yarim
gorizontallar kartada uzuk (punktir) chiziklar bilan berriladi. Ba'zan kersim balandligining turtdan
biriga terng bulgan va yordamchi gorizontal derb ataladigan gorizontal xam utkazilishi mumkin.
Bu gorizontal xam punktir chizik bilan kursatiladi, lerkin uning uzuk chiziklari
kushimcha
gorizontalnikiga nisbatan kiskarok buladi. MDX da Boltik derngizining suv satxi boshlangich
gorizontal yuza derb kabul kilingan. Shuning uchun topografik kartalardagi ayrim gorizontal va
nuktalarnig otmertikasi shu gorizontal va nuktaning Boltik derngizi suvi satxidan xisoblangan
balandligini kursatadi. Topografik kartalarda yon bagirlarning kay tomonga nishab ekanligi
gorizontallarga kiska chiziklar - berrgshtrixlar chizish bilan kursatiladi. Berrgshtrixning uchi kaysi
tomonga yunalgan bulsa, yon bagir usha tomonga nishab buladi.Berrgshtrixlarga
karab terpalikmi
yoki Kozansoy ekanligini xam aniklaniladi.
M: Berrgshtrix gorizontalning tashki tomoniga yunalgan bulsa-terpa, ichki tomonga yunalgan
bulsa- kozonsoy buladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
