Termiz davlat universiteti tojik filologiyasi va sharq tillari kafedrasi

Eslab qoling!
حسابحساباست،کاکابرادراست hesob hesob ast, koko barodar – hisobli do‘st ayrilmas.
5-topshiriq. Quyidagi yingi so’zlarni yozing va yod oling.
واژه ها

xudo xohlasa	– enshoalloh	انشا الله	suv	– ob	آب
ular	– ishoh	ایشان	sovuq suv	– obe sard	آب سرد
ochmoq	– boz kard	باز کردن	boshlamoq	– og‘oz kardan	آغاز کردن
olib bormoq	– bordan (dar)	بردن(بُر)	o‘qish	– omuzesh	آموزش
barg	– barg	برگ	xona	– o‘toq	اطاق
yopmoq	– bastan (band)	بستن(بند)	aftobuz	– o‘to‘bus	اتوبوس
tarelka	– bo‘shqob	بشقاب	ruxsat	– ejoze	اجازه
kamina	– bande	بنده	ixtiyor	– extiyor	اختیار
ta	– to	تا	ixtiyoringiz	– extiyor dorid	اختیار دارید
tashrif	– tashrif	تشریف	narsa	– asbob	اسباب
kelmoq	– tashrif ovardan	تشریف آوردن	ko‘chish	– asbobkeshi ovardan	اسبابکشی
ketmoq	– tashrif bo‘rdan	تشریف بردن	hozir	– alon	الان
bo‘lmoq	– tashrif doshtan	تشریف داشتن	assalomu alaykum	– assalomo‘ alaykum	السلام علیکم
janobi oli	– janobe oli	جنابعالی	buyruq	– amr	امر
suzish	– sheno	شنا	ciroq	– chirog‘	چراغ
suzmoq	– sheno kardan	شنا کردن	nima ish	– chekor	چکار
eshitmoq	–shenidan(sheno‘u)	شنیدن (شنو)	chinor	– chinor	چنار
ertalab	– so‘bh	صبح	saqlovchi, hofiz	– hofez	حافظ
tovush, ovaz	– sedo	صدا	albatta	– hatman	حتماً
chaqirmoq	– sedo kardan	صدا کردن	so‘z, harf	– harf	حرف
samimiy	– samimiy	صمیمی	hal	– hal	حل
tashqi ko‘rinish	– surat	صورت	oila	– xonevode	خانواده
uzum	– tuloni	طولانی	xayr	– xudo hofez	خدا حافظ
oliy	– oliy	عالی	sotib olmoq	– xaridan	خریدن
almahstirmoq	– avaz kardan	عوض کردن	iltimos qilmoq	– xohesh kardan	خواهش کردن
taom	– g‘azo	غذا	xiyobon	– xiyobon	خیابان
g‘arb	– g‘arb	غرب	to‘g‘iri	– do‘ro‘st	درست
Yo‘qligi	– g‘eybat	غیبت	daftar	– daftar	دفتر
farmoyish	– farmoyesh	فرمایش	o‘zak, soha	– reshte	رشته
sotmoq	– fo‘ro‘xtan	فروختن	urmoq	– zadan(zan)	زدن(زن)
fasl	– fasl	فصل	telefon qilmoq	– telefun kardan	تلفن زدن
faqat	– faqat	فقط	siz(ayol,hariy)	– sarkor	سر کار
fikr	– fekr	فکر	salom	– salom	سلام
o‘ylamoq	– feker kardan	فکر کردن	solom	– salom arz miko‘nam	سلام عرض میکنم
qoshiq	– qosheq	قاشق	salom	– salom alaykom	سلام علیکم
qirmiz	– qermez	قرمز	sharq	– sharq	شرق
qahva	– qahve	قهوه	sharqiy	– sharqiy	شرقی
qahvarang	– qahvei	قهوه ای	qog‘az	– kog‘az	کاغذ
ma’lum	– ma’lum	معلوم	qaerda	– ko‘jo	کجا
manzil	– manzel	منزل	oz	– kam	کم
sababli	– muvajjah	موجه	biroz	– kami	کمی
muvofaqiyatli	– muvofeq	موفق	sumka	– kif	کیف
muvaffaqiyat tilayman	– –muvofiq boshid	موفق باشید	muammo	– gereftori	گرفتاری
to‘satdan	– nogahon	ناگهان	kafedra	– guruhe omuzesh	گروه آموزش
oshxona	– nahorxuri	نهارخوری	aytmoq	– go‘ftan	گفتن
sozlar	– voje	واژه	baliq	– mohi	ماهی
vujud	– vo‘jud	وجود	misli	– mesl	مثل
mavjud	– vujud doshtan	وجود داشتن	ketmoq	– mo‘raxxas sho’dan	مرخص شدن

Testlar:
1. “zendagi kardan” so’zi qanday ma’noni ifodalaydi?

A) bo’lmoq
B) turmoq
S) tirik
D) yashamoq
2. “hayot” so’zi qanday ma’noni ifodalaydi?
A) turmush
B) hovli
S) turik
D) oila
3. “to’loni” so’zi qanday ma’noni ifodalaydi?
A) rivojlanmoq
B) uzaytirmoq
S) uzun
D) uzoq
4. mohiye qermezso’zi qanday ma’noni ifodalaydi?
A) qirmiz rangli baliq
B) qirmiz rangli oy
S) qizil
D) qizil gul
5. “xorej sho’dan” so’zi qanday ma’noni ifodalaydi?
A) uydan chiqmoq
B) mamlakatdan chiqmoq
S) chet elga choqmoq
D) chet el
6. “xoneye jadid” so’zi qanday ma’noni ifodalaydi?
A) yangi turmush
B) yangihovli
S) jadidchilik
D) yangi oila
7. “bebaxshid” so’zi qanday ma’noni ifodalaydi?
A) baxshida qilasiz
B) sovg’a
S) kechirasiz
D) nazira
8. xaste naboshidso’zi qanday ma’noni ifodalaydi?
A) ofarin
B) yashang
S) kasal bo’lmang
D) hormang
9. “xudo hofez” so’zi qanday ma’noni ifodalaydi?
A) qo’shq
B) esli
S) xayir
D) hushyor
10. “tashrif ovardan”so’zi qanday ma’noni ifodalaydi?
A) iltimos
B) olib kelmoq
S) kelmoq
D) ketmoq

27-amaliy mashg’ulot
TASHDID, TANVIN, SUKUN, HAMZA, VASLA BELGILARI

Reja:

1. 
   Tashdid qanday holatlarda ishlatiladi.
   
2. 
   Tanvin qanday holatlarda ishlatiladi.
   
3. 
   Sukun qanday holatlarda ishlatiladi.
   
4. 
   hamza qanday holatlarda ishlatiladi.
   
5. 
   Vasla qanday holatlarda ishlatiladi.
   

Tayanch so‘zlar:
Tashdid, tanvin, sukun, hamza, vasla

Yuqorida so‘z yuritilgan fatha (zabar), kasra (zir) va zamma (pish) ham arab satr ostki va ustki belgilari tarkibiga kiradi, lekin ular faqat yozuvda aks etmagan qisqa unli tovushlarni ifodalashda qo‘llaniladi. O‘qish, yozish va to‘g‘ri talaffuz qilishga yordam beruvchi Yana bir necha belgilar ham borki, ular ham yozuvda juda kam hollardagina qayd etiladi. Bunday belgilarga quyidagilar kiradi:

1. Tashdid (تشدید)ّ Tashdid ikkilantirish degan ma’noni anglatib, so‘z tarkibidagi undoshlarning ustiga qo‘yiladi. Tashdid belgisi tushgan undosh kuchaytirilgan va ikkilantirilgan holda talaffuz etilishi lozim. Bu belgi ko‘pincha tilimizga arab va fors tillaridan o‘zlashgan so‘zlarga qo‘yiladi. Yozuvda yonma-yon kelgan bir undoshni ikki bor takrorlash arab alifbosi qoidasi bo‘yicha mumkin emas. Arab yozuvida qo‘sh undoshli so‘zlar kelganda o‘sha undoshning biri yozilib, uning ustiga tashdid belgisi qo‘yiladi va shu orqali so‘zda ikkita bir xil tovush borligi anglashiladi. Masalan:

نقاش عطار

naqqosh attor

محله مکار

mahalla makkor

Ba’zihollardatashdidbelgisiningustigafathayokizammabelgilariqo‘yilishihammumkin( ﱠﱡ ﱢ ). Buesaharikkalasinihamo‘qishzarurliginibildiradi. Buning uchun avval tashdid ostidagi undoshni takrorlab so‘ngra tashdid ustidagi harakatni o‘qish lozim. Masalan:

اول محمد

avval Muhammad

تبسم محبت

tabassum muhabbat

Tarkibida qo‘sh undoshi mavjud bo‘lgan turkiy so‘zlar, jumladan, o‘zbekcha so‘zlar arab grafikasida yozilganda, tovushlarning miqdoriga ko‘ra yozamiz. Masalan:

ساککیز

sakkiz

قاتتیق

qattik

So‘zlarga ba’zan qo‘shimchalar qo‘shilganda o‘zakdagi undosh bilan birga qo‘shaloq undosh hosil qilishi mumkin. Bunday hollarda ular yozuvda to‘liq yoziladi. Masalan:

تاققا

toqqa

بیلاککا

bilakka

2. Tanvin (تنوین) ً Bu ham arab satr usti belgilaridan biri bo‘lib, faqatgina arabiy so‘zlardagina ishlatiladi va yozuvdagi shakli quyidagi ko‘rinishlarda bo‘ladi. اًtanvin fatha, اٍtanvin kasra va ا tanvin zamma. Tanvin ko‘pincha so‘z oxirida kelib, taglik vazifasida olingan alif harfining ustiga ikkita zabar ko‘rinishidagi chiziqcha qo‘yish orqali hosil qilinadi. Tanvin belgisi talaffuzda an tovush birikmasini beradi. Masalan,

مثلاً

masalan

تخمیناً

taxminan

Arab tilidan o‘zlashgan so‘zlar tanvin belgisini olib, ravish so‘z turkumiga kiradi. Tanvin belgisi yozuvda tushib qolishi mumkin, lekin talaffuzda saqlanadi. Shu sababli so‘z oxrida tanvin belgisiga taglik vazifasini bajarib kelayotgan alif o tarzida o‘qilmaydi.
3. Sukun (سکن) ْ. Sukun arabcha so‘z bo‘lib, to‘xtab turish, tinchlik, orom degan ma’nolarni bildiradi. Bu belgi ba’zan sokin deb ham yuritiladi. Uning asosiy vazifasi bo‘g‘inning yopiq ekanligini bildirishdir. Sokin belgisi undosh harf ustiga qo‘yiladi va shu undoshdan so‘ng unli yo‘q ekanligini bildiradi. Masalan:

فرِّزند مجلس

farzand majlis

مملکت مصلحت

mamlakat maslahat

4. Hamza belgisi (همزه). ٔBu belgi o‘zining vazifasiga asosan quyidagilardan iborat:
a) ikki unli qator kelganda ularni ajratish uchun yoziladi. Masalan:

شرائت عجائب

sharoit ajoyib

غرائب عائله

g‘aroyib oila

b) bo‘g‘inni ajratish uchun qo‘llanadi. Masalan:

مسؤلیت مثئله

mas’uliyat mas’ala

تأُسیس تأُکید

ta’sis ta’kid

v) forsiy izofiy birikmalarda agar aniqlanmish qisqa i unlisi bilan tugallangan bo‘lsa, hamza belgisi shu harfning ustiga qo‘yiladi.

شجره ترک

Shajarai turk

نقطه نظر

nuqtai nazar

5. Vasla (وصله). ٌ Bu belgi arabiy izofalarda ishlatilib, al aniqlik artikli ustiga qo‘yiladi. Vaslaso‘ziarabchaso‘zbo‘lib, qo‘shishdeganma’nonibildiradi. Demak, vasla belgisi qo‘yilgan al aniqlik artikli to‘la holda o‘qiladi. Agar al aniqlik artikli ustida vasla belgisi qo‘yilmasa, biz faqatgina artiklning a harfini o‘qib, keyingi kelayotgan so‘zning birinchi tovushini ikkilantirib o‘qiymiz. Bu haqda shamsiy va qamariy harflar va izofa bo‘limlariga qarang. Masalan:

دار الٌفنون

dorul funun

کمال الٌدین

Kamoliddin

ابد ﭐلابد - طالب ﭐلعلم - نظم ﭐلجواهر
Yuqorida tilga olingan belgilar yozuvda ifoda etilmasligi mumkin, lekin bu belgilarning xususiyatlarini to‘liq o‘zlashtirmog‘imiz lozim.

1-topshiriq. Quyidagi so‘zlarni yozing va eslab qoling.

شرائط، عجائب، غرائب،عائله،نقطهٔ نظر، دیوانهٔ مشرب، ترجیمهٔ حال، آینهٔ جهان، والدهٔ محترمهٔ،تأمل، قرأت ،مؤرّخ، تأکید، تألف، تأسف، تأثرات، مسئله، شجرهٔ تراکمه، مؤذن، هیئت، مؤسّسه، جرأت، تأمینات، قصهٔ یوسوف، ملیکهٔ دلنواز، افسانه ٔ شیرین، نالهٔ بلبل ، تأکید، مؤلف، قرأت، تأثرات، آینهٔ جهان، اجائب، شرائت، قائده،عین الحیات،عین الیقین، عظیم الشان، فی الجمله،باِلکل، باِلله، باِلعکس، علیه السلام،حیرت الابرار،دار الفنون،طالب العلم،لغت الترک، روضت الصفا.

2-topshiriq. Quyidagi so‘zlarni o‘qing va yozing.

مأطین- сув ва лойتأصب-беҳад берилиш
مؤرخ-тарихчиتأمل-мулоҳаза килиш
مؤذّن-азон айтувчиمؤدّب-адабли
مؤنّث- жинс (женский род)مؤکّد-таъкидланган
مؤکّل-вакил қилинганمؤثر-таъсирлиبالعکس- аксинча
الوداعхайр, хуш қолинг -الحق- ҳақиқат
عین الحیات- ҳаёт булоғиعین الیقین-моҳиятни аниқлаш
عظیم الشان- улуғ даражалиبالله-худо ҳаққи
milliy –ملّی avval - اوّل niyat - نیّت munavvar -مُنوّر Mannon -منّان takallum-تکلّم himmat- همَّت ayyom – ایّام
kunni –کوننی aytti - ایتتی katta -کتته ketti - کیتتیukki -اوککی patta - پتتهtikka – تیککه tillo – تیللاdarra-درره uzukka - اوزوککه
masala - مسئله mas’uliyat – مسؤلیت ta’kid – تأکید ta’sis – تأسیس
oina - آئینه Navoiy - نوائی rais -رئیس ibtidoiy -إبتدائی
Izoh: Yoy harfining ustiga hamza qo‘yilsa, uning ikki nuqtasi yozilmaydi, lekin "i" deb o‘qilaveradi.
abin - ابٍ darun - دارٌ avvalan –اولاً masalan-مثلاً qablan-قبلاً qasdan - قصداً furan- فوراً

3-topshiriq. Quyidagi so‘zlardan gaplar tuzing.

بچه، اول، حمام، نقاش، بنا، شدت
کاملاً ، ظاهراً، حتماً، مخصوصاً غالباً
مأمول، رؤسا، مسئول، مسئولیت، مأمون، جزئی
4-topshiriq. Quyidagi so’zlarni arab yozuvida yozing va eslab qoling.
Avval, do’vvo’m, sevvo’m, naqqosh, banno, poiz, oine, mioyi, miguyi, baqqol, hurriyat, makkor, jabbor.
Savollar:

1.