Termiz davlat universiteti tojik filologiyasi va sharq tillari kafedrasi

24-amaliy mashg’ulot

وجه امریBUYRUQ FE’LI
Reja:

1. 
   Buyruq fe’li.
   
2. 
   Prefiksli va murkkab fe’llarga be old qo'shimchasining qo’shilishi va imlosi.
   
3. 
   Buyruq maylining bo'lishsiz shakli.
   
4. 
   Buyruq maylidaبفرمایید befarmoid لطفاً Lo’tfan yoki خواهش میکنم xohesh miko’nam fe’llarining ishlatilishi.
   
5. 
   خواهش میکنیم xohesh miko’nim matni.
   

Tayanch so‘zlar:
Buyurish, iltimos, chaqiriq, II shaxs, birlik, ko’plik, bo‘lishsizlik shakli, so‘zlashuv shakli, sodda, prefiksli, murakkab.

1. 
   Buyruq fe’li
   

Fors tilida buyruq fe’li buyurish, iltimos, chaqiriq ma’nolarini ifodalaydi. Bu shakl fe’lning hozirgi zamon o‘zagi oldiga به – be old qo‘shimchasini qo‘shish bilan yasaladi. Buyruq ikkinchi shaxsga qaratilgan bo‘ladi.
خواندن xondan– qimoq خوان xon ( hoz.zam. o‘zagi) بخوان bexon – Oqi رفتن raftan – bormoq رو ru برو bero‘u – bor
Buyruq fe’lining ko‘plik shakli birlik shakliga ید id shaxs-son qo‘shimchasini qo‘shish orqali yasaladi.
دادن dodan –bermoq دهdeh (hoz.zam. o‘zagi) بده bedeh – ber بدهید bedehid –bering .آمدن omadan – kelmoq بیا biyo – kel بیاید biyoid – keling.
Buyruq fe’lining bo‘lishsizlik shakli hozirgi zamon fe’l o‘zagi oldiga نه na inkor yuklamasini keltirish bilan yasaladi.
گفتن go‘ftan – aytmoq گو gu نگو nagu – aytma نگوید nagud – aytmang.

2. 
   Buyruq maylidagi ba’zi sodda fe’llarning so‘zlashuv shakli
   

Noaniq shمصدر			birlikda		ko‘plikda
Keltirmoq	آوردن(آور،آر)	Ovardan(ovar,or)	biyor	بیار	biyorin	بیارین
Kelmoq	آمدن(آ)	omadan(o)	biyo	بیا	biyoyin	بیایین
Bo‘lmoq	بودن(باش)	budan(bosh)	bosh	باش	boshin	باشین
Bermoq	دادن( ده)	dodan(deh)	bedeh	بده	bedin	بدین
Bormoq	رفتن (رو)	raftan(ru)	bero‘u	برو	berin	برین
Bo‘lmoq	شدن(شُو)	sho‘dan(sho‘u)	besho‘u	بشو	beshin	بشین
Aytmoq	گفتن(گو)	go‘ftan(gu)	begu	بگو	begin	بگین
Qo‘ymoq	گذاشتن(گذار)	Go‘zoshtan(go‘	bezor	بذار	bezorin	بذارین

به -bе old qo'shimchasi:
1.به - be old qo‘shimchasi sodda fe’llarga doimo qo‘shiladi.
Birlik Ko'plik
بکن beko’n - qil بکنید beko’nid - qiling
2. Prefiksli fe’llarga qo‘shilmaydi. Masalanبر داشتن bar doshtan
fe’lining buyruq shakli birlikdaبر دار bar dor- ko‘tar, ko‘plikda
بر دارید bardarid- ko‘taringlar.
3. Murakkab fe’llarga به old qo‘shimchasi qo‘shilishi ham, qo‘shilmasligi ham mumkin. Masalan کار کن: kor ko’nکار بکن kor beko’n-ishla
کار کنید kar konidکار بکنیدkar bekonid- ishlanglar
Buyruq maylida urg‘u به-be old qo‘shimchasiga tushadi.
Buyruq maylining bo'lishsiz shakli بهold qo‘shimchasi o‘rniga
نهna- inkor yuklamasini yozish orqali yasaladi.
بخوان bexon - o‘qi, نخوان naxon - o‘qima
بخوانید bexonid - o'qing, نخوانیدnaxonid - o'qimang
کار نکن kar nako’n - ishlama, کار نکنید kar nako’nid- ishlamang
Buyruq maylining bo'lishsiz shaklida urg‘u نه na inkor yuklamasiga tushadi.
Imlosi: 1. Agar fe’l “a” va “o” unlilari bilan boshlansa “be” va “na” qo'shimchalaridan so‘ng undosh “y” tovushi orttiriladi. Bu у tovushi yozuvda ی “yoy' shaklida yoziladi. Fe’lning birinchi harfi ا alif saqlanadi.
Bo‘lishli shakl
Birlik
بیا bеуа-ке
بیانداز beyandoz-tashla
Ko'plik
بیایید beyoyid-keling(lar)
بیادازیدbeyandozid- tashlang(lar)
Bo‘lishsiz shakl
Birlik
نیا nayo- kelma
نیانداز nayandoz- tashlama
Ko'plik
نیایید nayoyid -kelmang(lar)
نیاندازید nayandozid- tashlamang(lar)
2. Agar fe’l unii “o’ ” tovushi bilan boshlansa buyruq mayli yasalayotganda “be” va “na” qo‘shimchalari bilan fe’l orasiga ی “yoy” harfi yoziladi. Bu “yoy" harfi у undosh tovushi shaklida o‘qiladi. Yozuvda ا alif saqlanmaydi. Masalan: افتادنo’ftodan- yiqilmoq fe’lini ko‘rib chiqaylik. Uning hozirgi zamon negizi افت o’ft.
Bo‘lishl i shakli
Birlik Ko'plik
بیفتbeo’ftبیفتید beo’ftid
Bo’lishsiz shakli
نیفت Nayo’ftنیفتیدnayo’ftid
Unli tovush bilan boshlanuvchi fe’llarda orttirilgan “y” undoshi به–beqo'shimchasining “e” tovushiga ta’sir qilishi natijasida ba’zihollarda “be”- “bi” tarzida o‘qilishi mumkin; biyo, biyandoz, biyo’ft. Shuningdek “na” - inkor yuklamasi ham “ne” -tarzida o‘qilislii mumkin; neya, neyandoz, neyo’ft va h.k.
3. ایستادنistodan- “turmoq, to'xtamoq” fe’llaridan buyruq mayli yasalayotgandaا alif yozuvda saqlanadi.
Bo‘lishli shakli
Birlik Ko‘plik
بایست- beistیایستید - beistid
Bo‘lishsiz shakl
نایست- naistنایستید - naistid
Bu yerda ham yuqoridagi assimilyatsiya hodisasi oqibatida ایستادن istodanfe’lining buyruq mayli quyidagicha o'qilishi mumkin: biist, biistid, neist, neistid.
Buyruq mayli biror ish-liarakatning bajarilishi uchun buyurish, iltimos qilish ma’nolarini anglatadi. Shuning uchun jumla tarkibida ko‘pincha “marhamat”, “marhamat qilib”بفرمایید befarmoidلطفاً Lo’tfan yoki خواهش میکنمxohesh miko’nam-iltimos, iltimos qilamankabi yordamchi so‘z va fe’llar ham ishlatiladi.
بفرمایید این کتاب را بخوانید befarmoid, in ketobro bexonid-marhamat qilib, bu kitobni o‘qing. خواهش میکنیم این کتاب را بخوانید xohesh miko’nim in ketbгo bexonid - Iltimos, bu kitobni o‘qing.