Termiz davlat universiteti tojik filologiyasi va sharq tillari kafedrasi

4-topshiriq.Yangi so’zlarni yozing va yodlang.

واژه ها

hisob qog‘azi	– surate hesob	صورت حساب	oxiri	– enteho	انتها
rasmga tushmoq	– a’ks andoxtan	عکس انداختن	biroz turib	– andaki ta’omul	اندکی تامل
qalampir	– felfel	فلفل	kulib	– bo ruy xandon	با روی خندان
futbol	– futbol	فوتبال	yo‘lga tushmoq	–roh uftodan	راه افتادن
qalyon	– qelyon	قلیان	muzli suv	– obe yax	آب یخ
kabob	– kebobe barg	کباب برگ	islamoq	– esfenoj	اسفناج
xizmatkor	– gorsun	گارسن	mashinani avto parkka qo‘ymoq	– pork kardan	پارک کردن
yo’qolmoq	– go‘m sho‘dan	گم شدن	paydo qilmoq	– peydo kardan	پیدا کردن
pomidor	– go‘jefarangi	گجه فرنگی	xizmatkor	– pizsh xedmat	پیش خدمت
go‘sh ezadigan	– go‘sht kub	گشت کوب	old taom	– pishg‘azo	پیش غذا
lazzat	– lezzat	لذت	bo‘lak, burda	– teke	تکه
qatiq	– most	ماست	kashnich	– ja’fari	جعفری
mohir	– moher	ماهر	ko‘z tegmoq	– cheshm zadan	چشم زدن
mabodo	– mabodo	مبادا	qanday qilib	– che juru	چه جوری
musobaqa	– musobeqe	مسابقه	qarshi emasman	– harfi nadoram	حرفی ندارم
mavzu	– mavzu’	موضوع	qaymoq	– xome	خامه
hojatxona	– dast shui	دستشویی	podlivka	– xuresh	خورش
uzoq	– dur	دور	ajablanid qaramoq	– xire sho’dan	خیره شدن
ko‘za sho‘rva	– dizi	دیزی	taomdan keyingi shirinlik	– dser	دسر
o‘tmoq	– radsho’dan	رد شدن	ayron	– dug‘	دوغ
rayhon	– reyhon	ریحان	oshxona	– dizisaro	دیزی سرا
paydo bo‘lmoq	– sabz sho‘dan	سبز شدن	joyni band qilmoq	– rezerv kardan	رزرو کردن
buyurtma	– seforesh	سفارش	ko‘katli salat	– salode fasl	سالاد فصل
suyuq taom qoshig‘i	– supxur	سوپخور	oxiri	– saranjom	سر انجام
shivid	– shevid	شوید	dasturxon to‘shamoq	– so’fre andoxtan	سفره انداختن
qo‘ng‘iroq	– zanguli	زنگولی	er, turmush o‘rtog‘i	– shuhar	شوهر
			taomnoma	– surate g‘azo	صورت غذا

خدا پدرت را بیامرزه xodo pedaratro beyomurze – sizga sog‘lik tilayman

خیال کسی را راحت کردن xeyile kasiro rohat kardan – tinchlantirmoq
دنبال کسی رفتن(گردیدن) do‘nbole kasi raftan – qidirmoq (biror kishini)
Topshiriqlar:

1. 
   “Dar dizisaro matni” matni o‘qing, yozing va tarjuma qiling.
   
2. 
   “Dar dizisaro matni” matnidagi fe’llarnig zamonlariga izoh bering.
   
3. 
   “Dar dizisaro matni” matnidagi yangi so’zlarni o’zlashtirib, topshiriqlani bajaring.
   

48-amaliy mashg’ulot

MUMTOZ FORS TILINING AYRIM XUSUSIYATLARI

Reja:

1. 
   Mumtoz fors tilida ro ko‘makchisining qo‘llanishi.
   
2. 
   Mumtoz fors tilida o‘tgan zamon davom fe’li.
   
3. 
   بودن budan fe’lining mumtoz fars tilida qo‘llanishi.
   
4. 
   Mumtoz fors tilida egalik affikslari haqida.
   

Tayanch so‘zlar:
را ro ko‘makchis, o‘tgan zamon davom fe’li, بودن budan fe’lini, egalik affikslari haqida.

1. 
   Mumtoz fors tilida ro ko‘makchisining qo‘llanishi.
   

Hozirgi fors tilida را – ro ko‘makchisi vositasiz to‘ldiruvchi belgisi sifatida ishlatilib, o‘zbek tilidagi tushum kelishigi anglatgan ma’nolarga mos keladi. lekin mumtoz fors tilida را – ro ko‘makchisining vazifasi birmuncha keng bo‘lib, vositasiz to‘ldiruvchidan tashqari, vositali to‘ldiruvchi ma’nolarini ham bildirgan.
1.را – ro ko‘makchili to‘ldiruvchi ish-harakatning biror shaxs yoki boshqa bir jonli narsaga qaratilganligini bildiradi va kimga? nimaga? degan savolga javob beradi دانشمندی پسرانرا گفت doneshmandi pesaronro go’ft – Bir donishmand o‘g‘illariga dedi. بازی خروسرا گفتbozi xo‘rusiro go’ft – bir burgut bir xo‘rozga dedi.
2. Borlik, mavjudlik ma’nolarini ifodalagan fe’llar boshqargan را – ro ko‘makchili to‘ldiruvchi biror narsaga ega bo‘lgan? predmet yoki shaxsni bildiradi: وزیری را دختری بود بسیار عاقل vaziriro do‘xtari bud besyor oqel – bir vazirning juda aqilli bir qizi bor edi.
3.شنیدن shenidan (eshitmoq),گفتن go‘ftan (aytmoq) fe’llari boshqarganرا ro ko‘makchili to‘ldiruvchi biror narsa yoki shaxs haqida, to‘g‘risida borayotgan gap yoki suhbatni bildiradi: پادشاهی را شنیده ام که ... podshohipo shenideam ke... bir podshoni eshitdimki ... .

2. 
   Mumtoz fors tilida o‘tgan zamon davom fe’li.
   

Mumtoz fors tilida o‘tgan zamon davom fe’li aniq o‘tgan zamon fe’li shakli oldiga همی hami va oxiriga ی – i qo‘shimchasini keltirish bilan hosil qilinadi.
همی رفتی hami rafti – borardi همی پرسیدی hami po‘rsidi – so‘rardi
Ba’zan ی – i qo‘shimchasining tushib qolish hollari ham uchraydi. Bunda o‘tgan zamon davom fe’li aniq o‘tgan zamon shakliga hami old qo‘shimchasini keltirish orqali yasaladi.
همی رفت hami raft – borardi, همی پرسیدی hami po’rsid – so‘rardi.
Lekin fors tilinig keyingi taraqqiyot davrida aks holni ko‘ramiz, ya’ni o‘tgan zamon davom fe’lining yasalishidaی – i qo‘shimchasi saqlanib, همی hami old qo‘shimchasi tushib qolgan. Odatda ی – i qo‘shimchasi fe’l oxiriga, shaxs-son qo‘shimchalaridan so‘ng qo‘yilgan va buی – i fors tili grammatikasidaیای استمراری yo-ye estemrori deb ataladi.. رفتیrafti –borardi, پرسیدی po’rsidi– so‘rardi.
حکیمی هر گاه به گورستان رفتی hakimi hargoh be go‘reston rafti – Bir tabib hamisha mozorga borardi.
یای استمراری yo-ye estemrori vositasida yasalgan o‘tgan zamon davom fe’li aniq bo‘lmagan shart ergash gapda ham keng qo‘llanadi.
اگر ژاله هر قطره ای در شدی
چو خرمهره بازار از آن پر شدی
agar jole har qatrei do‘r sho‘di chu xarmo‘hre bozor az on po‘r sho’di – Agar shudringning har tomchisi dur bo‘lganda edi, chig‘anoq kabi bozor u bilan to‘lgan bo‘lardi. (Sa’diy)
yo-ye estemrori asosan 1 shaxs birlik va 111 shaxs birlik va ko‘plik shakllarda ishlatilgan: رفتمی raftami – borardim, رفتی rafti – borardi, رفتندی raftandi – borardilar.

3. 
   budan fe’lining mumtoz fars tilida qo‘llanishi.
   

بودن budan بو bu shaklidagi hozirgi zamon fe’l negiziga egadir, bu negizdan yasalgan ikki fe’l shakli mumtoz fors tili poeziyasida ko‘p uchraydi. Bular بود bo‘vad va باد bod shakllaridir.
بود bovad shakli بو bu negiziga 111 shaxs birlik qo‘shimchasi د – ad qo‘shilishidan hosil bo‘lib, hozirgi-kelasi zamon ma’nosida ishlatilgan. توانا بود هر که دانا بود tavono bo‘vad har ke dono bo’vad – Kimki ndono bo‘lsa, qudratli bo‘lur.
باد bod 111 shaxs birlikka oid bo‘lib, orzu – istak maylini bildirdi. Hozirgi fors tilida ko‘proq shior va xitoblarda ishlatiladi. زنده باد دوستی بین مردمهای دنیا zende bod dusti ye beyn-e mardo’mho-ye do’nyo – yashasin dunyo xalqlari o‘rtasidagi do’stlik.

4. 
   Mumtoz fors tilida egalik affikslari haqida.
   

Egalik affikslari ko‘pincha kishilik olmoshlari o‘rnida ham ishlatilgan va turli so‘z turkumlariga qo‘shilgan. Shu bilan birga, ba’zan vositali to‘ldiruvchi ma’nosini ham ifoda etgan. ازش پرسیدم azash po’rsidam – undan so‘radim, جوابش داد javobash dod–unga javob berdi.
Mumtoz fors tilida 111 shaxs birlikda او u kishilik olmoshi o‘rnidaوی vey va 111 shaxs ko‘plikdaآنها onho kishilik olmoshi o‘rnida ایشان ishon ishlatiladi. وی گفت vey go’ft – u dedi, ایشان تشریف آوردند ishon tashrif ovardand – ular tashrif buyurdilar.
1-topshiriq. Hikoyatlarnio‘qing, yozingvamumtozforstiligaxosbo‘lgan grammatik shakllari aniqlang.
حکایت
حکیمی پسران را پند همی داد که جانان پور هنر آموزید که ملک و دولت دنیا اعتماد را نشاید و سیم و زر در سفر در محل خطر است یا دزد بیک بار ببرد یا خواجه بتفاریق بخورد. اما هنر چشمه زایندا است و دولت پاینده و اگر هنرمند از دولت بیفتد غم نباشد که هنر در نقش خود دولت است.
هنرمند هر جا که رود قدر بیند و بر صدر نشیند و بی هنر هر جا که رود لقمه چیند و سختی بیند.
از سیاست نامه خواجه نظام الملک

قاضی زیرک
جوانی پیر مردی را صد دینار سپرد و بسفر رفت. چون باز آمد دینار خود خواست. پیرمرد انکار کرد که مرا نداده ای. جوان شکایت پیش قاضی برد. قاضی پیرمرد را طلبید و پرسید که این جوان زر بتو سپرد؟ گفت: نه. قاضی پیرمرد را گفت: سوگند بخور! جوان گریان شد و گفت: او را از سوگند هیچ باک نیست، بار ها سوگند دروغ خورده است. قاضی جوان را گفت: آنوقت که زر بتو سپردی کجا نشسته بودی؟ گفت: زیر درختی. چرا گفتی گواه ندارم، آن درخت گواه توست. نزد آن درخت برو و بگو که قاضی تورا می طلبد. جوان گفت: ای قاضی می ترسم که درخت بحکم تو اطاعت نکند. قاضی گفت: مهر من ببر و بگو که این مهر قاضی است، البته خواهد آمد. جوان مهر قاضی گرفت و رفت. قاضی بعد از ساعتی از پیر مرد پرسید که آن جوان نزد درخت رسیده باشد؟ گفت: نه.
چون جوان نزد درخت رسید مهر قاضی را نمود و گفت: قاضی تورا می طلبد. از درخت هیچ نشد. غمگین باز آمد و گفت: مهر تو درخت را نمودم هیچ جواب نداد. قاضی گفت: درخت آمد و گواهی داده باز رفت. پیر مرد گفت: ای قاضی، این چه سخن است، هیچ درخت اینجا نیامد . قاضی گفت: راست می گویی، نیامد ولی آن وقت که از تو پرسیدم که جوان نزد درخت رسیده، اگر زیر آن درخت نقد نگرفتی چرا نگفتی که کدام درخت است، نمی دانم؟ از این معلوم می شود که جوان راست می گوید. پیر مرد در مقابل این سخن جز اعتراف چاره ای نیافت و زر را باو پس داد.

حکایت
بازارگانی پارچه زربفت و ظریف چینی بسیار بساربانی سپرد که بار کند و به شهر ببرد و باو گفت: چون بدان شهر رسیدی بارهارا نزد خود نگهدار تا من بیایم . ساربان بارهارا بمنزل رسانید . مدتی بگذشت ولی بازارگان نیامد. ساربان پنداشت که او مرده است. پارچه ظروف را فروخت و از قیمت آنها خانه و باغی خرید. چندی نگذشت که بازارگان آمد و پس از جوستجوی بسیار ساربان را یافته گریبان اورا بگرفت و اموال خویش را از او بخواست. ساربان گفت: تو کیستی از من چه می خواهی ؟ مگر دیوانه شده ای؟ من هر گز تورا ندیده ام و نمی شناسم. بازارگان چون کار را بدینگونه دید ناچار شکایت بقاضی برد.
قاضی ساربان را بخواست و گفت: اموال این مرد را چه کردی ؟ ساربان قسم خور که من مرد دهقانم و هرگز ساربانی نکرده ام، این شخص چیزی بمن نسپرده است. چون بازارگان برای اثبات اداعای خون نوشته یا گواهی نداشت و قاضی نیز با اینکه می دانست حق با اوست نتوانست حکمی بدهد. ناچار تدبیری اندیشید و فرمود: بر خیزید و بروید! ساربان و بازارگان از جا بر خاسته به طرف در روانه شدند. همینکه آنها نزد در رسیدند قاضی با صدای بلند گفت : ساربان بر گرد! ساربان دروغگو بی اختیار بر گشت. قاضی گفت: پس تو می گفتی و قسم می خوردی که هر گز ساربانی نکرده ای . اگر تو ساربان نبودی چگونه دانستی که روی سخن با توست؟

2-topshiriq. Quyidagi hikoya va baytlarni o‘qing, tarjima qiling va را ro ko‘makchisi hamda یای استمراریyo-ye estemrori vazifalarini aytib bering.

حکایت
بازی خروسی را گفت: بسیار بی وفا هستی. مردان تورا می پرورند، برای تو خانه می سازند هر گاه ترا می خواهند بگیرند می گریزی. من اگر چه مرغ جنگلی هستم وفاداری را از دست نمی دهم: یک روز که از دست آنها دانه می خورم بر دستشان می نشینم، هر چند دور میروم چون می طلبد زود می ایم. خروس از او پرسید که هیچ وقت بازی بر سیخ کباب دیده ای؟ گفت: نه. خروس گفت: بارها دیده ام که بسیار خروسان را بسیخ می کشند و بر آتش بریان می کنند، اگر تو هم بازی را بر سیخ می دیدی دور تر می گریختی.

گر در همه چاه آب حیوان بودی
در یافتنش بر همه آسان بودی. ( سعدی)
گربه مسکین اگر پر داشتی
تخم گنجشک از جهان بر داشتی

Savollar:

1. 
   Mumtoz fors tilida ro ko‘makchisi qanday ma’nolada ifadalaydi?
   
2. 
   Mumtoz fors tilida o‘tgan zamon davom fe’li qanday hosil qalinadi?
   
3. 
   بودن budan fe’lining mumtoz fars tilida qanday ma’nalarda qo‘llaniladi?
   
4. 
   Mumtoz fors tilida egalik affikslari qanday ifodalanadi?
   

سخنرانی

یک روز سخنران شهر میرزا نصر الدین که همیشه در مجالس سخنرانی می کرد. مریض شد و نتوانست سخنرانی کند. و چون یکی از دوستان صمیمیی ملا بود. وی را به خانه اش دعوت کرد و به او گفت: – چون حالم خوش نیست، می خواستم از تو خواهش کنم که امروز به جای من سخنرانی کنی. ملا قبول کرد و به مجلس او رفت تا برای مردم سخنرانی کند. مردم هم فهمیده بودند که آن روز ملا برای سخنرانی خواهد آمد. همینکه جمع شدند و در آنجا اجتماع کردند. هنگامیکه همه آماده شنیدن سخنرانی ملا شدنند، روی به آنها کرد و گفت: – آیا می دانید که راجع به چه چیزی می خواهم برای شما صحبت کنم؟

مردم از این سوال تعجب کردند و جواب دادند: – نه ، نمی دانیم.
آن وقت ملا گفت: – خُب... اگر شما چیزی راجع به موضوع سخنرانی من نمی دانید، پس اتلاف وقت خواهد بود که من برای شماها سخنرانی کنم.
و سپس از آنجا به خانه خود رفت. روز بعد دوباره به آنجا آمد و از مردم پرسید: – آیا می دانید که امروز راجه به چه چیزی می خواهم برای شما سخنرانی کنم؟ این بار مردم برای آنکه صحنه دیروز پیش نیاید، همگی با توافق با یکدیگر جواب دادند:
– آری... می دانیم.
ملا اظهار داشت: – خُب ... وقتی شما می دانید که من در باره چه چیزی می خواهم حرف بزنم، اِتلاف وقت خواهد بود که من سخنرانی کنم.
و برای دومید بار از آنجا خارج شد و به خانه اش رفت. روز سوم ملا دو باره آمد و آمده سخنرانی شد و مجد داً از مردم سوالی کرد: – آیا می دانید که امروز من راجه به چه چیزی می خواهم حرف بزنم؟
این بار گروهی از مردم جواب دادند: – بله ... می دانیم، و گروه دیگر نیز گفتند: – نه... نمی دانیم.
ملا هم فوراً گفت: – خُب... پس آنهای که می دانند، به آنهای که نمی دانند بگویند که من راجه به چه چیزی می خواهم سخنرانی کنم. و باز هم از آنجا خارج گشت و به خانه اش رفت.
واژه ها

ichkiyim	– zirpush	زیر پوش	bekorga sarflamoq	– etelofe vaqt	اتلاف وقت
sobiq	– sobeq	سابق	yig‘ilmoq	– ejtemo kardan	اجتماع کردن
imorat	– soxtemon	ساختمان	ma’lum qilmoq	– ezhor doshtan	اظهار داشتن
sabab	– sabab (asbob)	سبب(اسباب)	o‘lchab ko‘rmoq	– emtehon kardan	امتحان کردن
notiq	– so‘xonron	سخنران	o‘lchov, andaza	– andoze	اندازه
uch yo‘l	– seroh	سه راه	aytish kerak	– beboyad g‘o‘ft	بباید گفت
sharbat	– sharbat	شربت	mening joyimga	– be joye man	به جای من
gavjum	– sho‘lug‘	شلوغ	radiokarnay	– bo‘ladg‘u	بلندگو
hazillashmoq	– shuxi kardan	شوخی کردن	eshittirmoq	– paxsh kardan	پخش کردن
kolgotki	– shurtu jurob	شورت و جوراب	rozilik	– tavofeq	توافق
kassa	– sanduq	صندوق	tuman(eron pul birl.)	– tumon	تومان
tabaqa	– tabaqe	طبقه	qidirmoq	– Jo‘stan(ju)	جستن(جو)
shoshilmoq	– ajale kardan	عجله کردن	chaqqon	– cholok	چالاک
qochmoq	– feror kardan	فرار کردن	bir qancha	– chandin	چندین
qiymat	– qiymat	قیمت	kirish(eshigi)	– xo‘ruj	خروج
qiymati qancha	– qiymatash chande	قیمتش چنده	xarid	– xarid	خرید
kir	– kuresh	کورش	biror kishiga teskari	– xelof kasi	خلاف کسی
ichki kiyim	– kebos zir	لباس زیر	sovuq	– xo‘hak	خنک
odeyalo	– lehof	لحاف	uxlagan edi	– xobide bud	خوابیده بود
muborak	– muborak	مبارک	xush kelibsiz	– xush omadid	خوش آمدید
afsus	–mo‘tosefone	متاسفانه	etak,doman	– doman	دامن
qaytadan	– mo‘jad dadan	مجدداً	taklif qilmoq	– da’vat kardan	دعوت کردن
majlis	– majlis	مجلس	haqida , to‘g‘risida	– roje’be	راجه به
kasal	– mariz	مریض	fikr bildirmoq	– roy jo‘stan	رای جستن
navbat	– no‘ubat	نوبت	o‘g‘irlamoq	– ro‘budan (ro‘bo)	ربدن(ربا)
hukmdor. hokim	– vali	ولی	ro‘mol	– rusari	روسری
imom mahdi	– vali a’sr	ولی عصر	yengil(kuy)	– mo‘loyim	ملایم
bir juft tufli	– yek jo‘ft kafsh	یک جفت کفش	kutmoq (kimni-dir)	– muntazer kasi budan	منتظر کسی بودن
yetmagan edi	– naraside bud	نرسیده بود	musiqiy	– musiqiy	موسیقی
			Hozir	- fe’lan	فعلاً

اطلاف وقت خواهد بود etelof vaqt xohad bud- vaqt bekorga ketadi