Termiz davlat universiteti professor A. N. Ro’ziev nomidagi «Geografiya»

 
Bussol bilan plan olish 
Bussol asbobi yordamida yunalishlarning magnit azimutlari ulchanadi. Maydoni uncha 
katta bulmagan joylarning planini olishda bussol juda kul kerladi. 
Xozirgi vaktda gorizontal plan olishda asosan 2-xil bussol (BSh-shmalkalderr bussoli), 
(BS-Sterfan  bussoli)  ishlatiladi.  Bulardan  boshka  turt  burchakli  va  aylanma  shaklidagi 
bussollar xam bor. 
BS-  bussoli  (sterfan  bussoli)  ni  XIX-asrning  urtalarida  rus  xarbiy  akadermiyasining 
boshligi G.F.Sterfan ixtro kilgan. 
Bussol kuyidagi kismlardan iborat: 1-limb doirasi, 2-alidada,3-kompas, 4-5-dioptrlar, 6-
verrnerr,7-rumbli xalka,8-vtulka. 
Shmalkalderr bussoli (B.Sh. ) uni ixtiro kilgan ingliz merxanigi ismi bilan yuritiladi. B.Sh -
xam doyra shaklida tuzilgan bulib, markazdagi ignaga strerlka urnatilgan. Bussol xalkasi 
magnit  strerlkasiga  berrkitilgan  bulib,  xalka  strerlka  bilan  birga  aylanadi.  Bussol 
yordamida 2-xil plan: maydon plani va marshrut plani olish mumkin. Plani olinadigan 
joy oldindan urganilib, tayanch nuktalar, ya'ni bussol urnatiladigan nuktalar berlgilanadi 
va  koziklar  kokib  nomerrlanadi.  Berlgilangan  nuktalar  bir-biridan  yaxshi  kurinib 
turadigan va  atrofdagi  tavsilotlarni  planga  tushirish  uchun  ochik  joyda bulishi  kerrak. 
Koziklar  kokilgan  nuktalar  kurinib  turishi  uchun  verxalar  urnatiladi.  Agar  maydonning 
plani  olinadigan  bulsa,  tayanch  nuktalarini  bir-biriga  tutashtirib,  yopik  poligon  xosil 

---

 
 
 
114 
kilinadi.  Birinchi  nuktadan  boshlab  poligon  tomonlarning  magnit  azimutlari  bussol 
yordamida  va  terskari  yunalishda  aniklanadi.  Nuktalar  orasidagi  masofalar  20  mertrli 
pulat  lernta  bilan  ulchanadi.  Xosil  bulgan  kup  burchakli  shakl  yopik  poligon  derb 
yuritiladi.  Bussol  yordamida  marshrut  buyicha  plan  olishda  tayanch  nuktalar 
berlgilanadi.  Nuktalar  ustiga  bussol  urnatilib,  ularning  tugri  va  terskari  magnit 
azimutlari  aniklaniladi.  Bunda  ochik  poligon  xosil  buladi.  Joyda  ulchangan  poligon 
tomonlarining tugri va terskari magnit azimutlari xamda nuktalar orasidagi masofalar 
maxsus  jurnalga  yozib  boriladi.  Bussol  bilan  plan  olishda  joydagi  tavsilotlar  2-xil  usul 
bilan:  kersishtirish  usuli  va  kutbiy  usul  bilan  planga  olinadi.  Bussol  bilan  plan  olishda 
joydagi  tavsilotlarning  urni  kaysi  usulda  aniklangan  bulsa,  planga  xam  shu  usulda 
tushiriladi. Kutbiy usulda urni aniklangan nuktalar kutbiy koordinatalari, ya'ni azimutlari 
yoki  rumblari  buyicha  transportir  yordamida,  masofalari  ulchagich  sirkul  yordamida 
masshtab asosida planga tushiriladi.