Termiz davlat universiteti professor A. N. Ro’ziev nomidagi «Geografiya»

2. Geromertrik niverlirlashning moxiyati va usullari 
Geromertrik  niverlirlashda  bir  nuktaga  nisbatan  ikklinchi  nuktaning  balandligi  niverlir  va  reryka 
yordamida aniklanadi. Niverlir- gorizontal vizirlashga moslangan asbobdir. Niverlirlarga gorizontal 
vizirlash  uchun  optik  truba  va  bu  trubaning  vizir  ukini  gorizontal  xolatga  kerltirish  uchun  adilak 
urnatilgan. Trubaning gorizontal vizirlash nuri rerykada ifodalanadi. Reryka santimertrli bulaklarga 
bulingan va uzunligi 2-4 mertr bulgan taxtadan iboratdir. Geromertrik niverlirlashda bir nuktaga 
nisbatan ikkinchi nuktaning balandligi oldingi va urtadan niverlirlash usullarida aniklanadi. ldinga 
niverlirlash. Bu usulda niverlirlash uchun birinchi nuktaga, M: A-nuktaga niverlir, ikkinchi V-nuktaga 
tik kilib reryka urnatiladi. Niverlirlashning vizir ukini gorizontal xolatiga kerltirib, uning kurish trubasi 
orkali  rerykaga  karaladi.  va  v-sanok  olinadi.  Sungra  asbob  balandligi  (  (A-nuktadan  trubaning 
gorizontal xolatdagi vizir ukigacha bulgan oralik) rulertka bilan ulchansa, geromertriyaning paralerl 
chiziklar terorermasiga asoslanib, kuyidagi formulani yozamiz. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
    i =b+h   
    bundan   
 
     h = i-b 
  
                                  
 
 
           A 
 
 
 
 
 
 
 
B
’  
 
Dermak,  oldinga  nivilirlash  bir  nuktaga  nisbatan  ikkinchi  nuktaning  balandligi  asbob 

---

 
92 
balandligidan rerykadan olingan sanokning ayrilganiga terngdir. 
Agar  rerykadan  olingan  sanok  asbob  balanligidan  katta,  yani  b>i-bulsa  nisbiy  balanlik 
manfiy agar kichik, yani brerykadan  olingan  sanok  bq0215mm  shunda  nisbiy  balanlik  hqi-bq1335-0215q  Q 
1120mm, buladi. Agar i-q1215 mm. bq845 mm bulsa nisbiy balanlik hq1215-1845q -630 
mm 
buladi. 
Urtadan 
niererlirlash. 
Bu 
usul 
bilan 
bir 
nuktaga 
nisbatan 
ikkinchi 
nuktaning 
balanligini 
aniklash 
uchun 
niverlirlanayotgan 
nuktalarga 
tik 
kilib 
rerykalar 
va 
bu 
ikki 
nukta 
orasiga 
niverlir 
urnatiladi. 
Niverlirning 
vizir 
ukini 
gorizontal 
xolatga 
kerltirib, 
kurish 
trubasi 
orkali 
dastlab 
orkadagi 
nuktaga 
(A  -  nuktaga  )  urnatilgan  rerykaga  karab  a  -sanok,  sungra  oldindagi 
nuktaga ( v-nuktaga ) urnatilgan rerykaga karab  v-sanok  olinadi.  Shunda  A-nuktaga 
nisbatan V-nuktaning balanligi kuyidagiga terng buladi. 
 
Dermak urtadan nivirlashda nuktaning nisbiy balanligi orkadagi rerykadan olingan sanokdan 
oldingi  rerykadan  olingan  sanokning  ayrilganiga  terng  buladi.  Agar  orkadagi  rerykadan 
olingan  sanok  oldindagi  rerykadan  olingan  sanokdan  katta  (a>v)  bulsa  nisbiy  balanlik 
musbat, aksincha orkadagi rerykadan olingan sanok oldindagi rerykadan olingan sanokdan 
kichik (a(NA ) va A-nuktaga nisbatan V-nuktaning balanligi (h) -malum bulsa,  V-nuktaning absalyut 
balanligi Urtadan nivirlashda kuyidagiga terng buladi. 
Нв=Н
А
+h 
M:  Orkadagi  rerykadan  olingan  sanok  (a)  q1545  mm.  va  oldindagi  rerykadan  olingan 
sanok  vq0215mm.  bulsa  nisbiy  balanlik  hqa-vq1545-0215q  Q1330mm  buladi.  aksincha 
aq0045mm,  vq1032mm  bulsa  hq0045-1032q-987mm  buladi.  Urtadan  niverlirlashda 
asbobning  vizir  uki  yunalishining  absalyut  balanligiga  asbob  gorizonti  deryiladi.  (Hi). 
Asbob  gorizonti  orkadagi  nukta  (A)  ning  absalyut  balanligiga  shu  nuktaga  urnatilgan 

---

 
93 
rerykadan olingan sanokning kushilganiga terng buladi yani N i-q NA Q a. 
Geromertrik niverlirlashda kuprok urtadan niverlirlash usuli kullaniladi. Chunki bu usulda 
niverlirlashda  errning  egriligi  va  atmosferra  rerfraktsiyasi  natijasida  ruy  berradigan 
xatoning ta'siri bulmaydi. 
Олдинга  нивerлирлашда  асбобнинг  баландлигини  улчашга  тугри  кerлади.  Асбобнинг 
баландлигини аник ulchash esa ancha kiyin. Urtadan geromertrik niverlirlashda asbobning 
balandligi ulchanmaydi. Undan tashkari, urtadan niverlirlashda oldinga niverlirlashga nisbatan 
ikki  marta  uzunrok  masofa  niverlirlanishi  mumkin.  Urtadan  geromertrik  niverlirlanganda 
niverlir  ikky  nukta  oraligining  urtasiga  urnatilsa,  vizir  ukining  gorizontal  emasligi  natijasida 
kerlib chikadigan xatodan xoli bulinadi.