Termiz davlat universiteti professor A. N. Ro’ziev nomidagi «Geografiya»


Yerning topografik va nazariy yuzasi. Yerning shakli va kattaligi



Download 2,61 Mb.
Pdf ko'rish
bet57/171
Sana29.12.2021
Hajmi2,61 Mb.
#81360
1   ...   53   54   55   56   57   58   59   60   ...   171
Bog'liq
topografiya asoslari va kartografiya

Yerning topografik va nazariy yuzasi. Yerning shakli va kattaligi. 
Yer kuruklik kismining tabiiy yuzasi turli rerlerf shakllari, gidrografiya tarmoklari (kul,darer, 
soy  va  boshkalar),  tuprok  va  usimlik  koplami  xamda  inson  faoliyati  natijalari  (axoli 
yashaydigan  joylar,  yullar,kishlok  xujaligi  elermerntlari  va  boshkalar)  elermerntlardan 
tashkil  topgan.  Yerning  tabiiy  yuzasi  -  topografik  yuza  derb,unda  joylashgan  barcha 
ob'erktlar  esa  topografik  elermerntlar  derb  ataladi.  Topografik  kartada  yer  yuzasining 
topografik  elermerntlari  tasvirlanadi.  Ma'lumki  yer  yuzasining  topografik  elermerntlari 
terkis  yuzada,  ya'ni  kogozda  tasvirlanadi,  yer  yuzasi  esa  geromertrik  jixatdan  goyat 
murakkabdir. Shuning uchun joyda bajarilgan ulchash natijalari asosida plan yoki karta 
tuzish  uchuy,  dastlab  ulchash  natijalari  shartli  kabul  kilingan  oddiy  geromertrik  yuzaga 
tushurilgan derb faraz kilinadi. Bu yuza erning umumiy shakliga uxshash va uni ifodalay 
oladigan bulishi kerak. Topografiyada shunday yuza kilib satxiy yuza kabul kilingan. Yer 
yuzasidagi xar-bir nuktadan satxiy yuza utkazish mumkin. 
Agar tinch xolatdagi okeran suvi satxini kuruklik ostidan, u xamma joyda shovun chizigini 
tugri burchak bilan kersib utishi sharti bilan davom ettirsak, erning satxiy yuzalaridan biri 
xosil buladi. Bu yuzaga geroid derb nom berilgan. Geroid erning asosiy satxiy yuzasi derb 
kabul kilingan. 
Binobarin, erning shakli deryilganda, uning tabiiy (topografik ) yuzasi emas, balki satxiy 
(nazariy)  yuzasi  kuzda  tutiladi.  Chunki  erning  kup  kismi  (71,8%)-suvdan  kamrok  kismi 
(28,2%)-kuruklikdan  iboratdir.  Undan  tashkari,  kuruklik  yuzasidagi  past-balandliklar 
erning  umumiy  kattaligiga  nisbatan  nixoyatda  kichik  bulib,  erning  umumiy  shakli 
deryilganda,ularni e'tiboriga olinmaydi. 
Er  yuzasidagi  past-balandliklarning  erning  umumiy  shakliga  nisbatan  bulgan  katta 
kichikligini  soddalashtirib  tushuntirganimizda;  M:  Aperlsining  pusti  garchi  gadir-budir 
bulsada,umuman  uning  shakli  yumalok  deryiladi.  Xuddi  shunga  uxshash  er  yuzasidagi 
past-balandliklarni  erning  umumiy  kattaligiga  nisbatan  aperlsin  pustlogidagi  gadir-
budirderk kiyos kilish mumkin. 
Erning geroid shakli vakt utishi bilan uzgarib turadi. 


 
42 
Erning geroid shakli xozirga kadar xerch kanday geromertrik shakl va matermatik formula 
bilan  ifodalangan  emas.  Lerkin  geroderzik  ulchash  ishlari  natijasida  geroid  -  aylanma 
ellipsoidga,  ya'ni  elipisning  kichik  uki  atrofida  aylanishdan  xosil  bulgan  geromertrik 
shaklga yakin ekanligi aniklangan. 
Er  gozashnint  ba'zi  nuktalarida  geroid  bilan  er  ellipsoidining  150  mertrdan  oshmaydi. 
Shuning uchun geroderzik ishlarda er aylanma Ellipsoid shaklga ega derb kabul kilinadi, 
Bu aylanma ellipsoid - er ellipsoidi derb er kutublarjning sikjkligi juda kichik bulganligi 
uchun-  er  sferoidi  derb  goritiladi.  Kabul  kilingan  er  ellipsoidiga  rerferernts-ellipsoid 
deryiladi. 
Er ellipsoidining kattaligi va shakli uning elermerntlari bilan ifodalanadi. Yer ellipsoidining 
elermerntlari kuyidagalardan iborat: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
К 
A – yerr ellipsoidining 
       katta yarim uki
 
V – kichik yarim uki,   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                      К
1
   
 
 
 
 
 


 
43 
Katta yarim ukni katta erki ekvatorial radiuse kichik yarim, ukni esa kichik yoki kutbiy 
radius  derb  xam  yuritiladi.ERr  ellipsoidining  yana  bmr  elermernti  kutublarning 
sikikligidir. ERr ellipsoid kutublarining sikikligi uniig katta (ekvatorial) radiusi bilan kichik 
(kutubiy)  radiusi  orasidagi  fark  (ayirma)  ning  katta  radiusiga  bulgan  nisbatan  bilan 
ifodalanadi, ya'ni 
A
B
A
d


 
ERr  ellipsoid  elermerntlari,  ya'ni  uning  shakli  va  kattaligi  gradus  ulchashlar  natijasvda 
aniklanadi. 
1940 
yilda 
geroderzist 
olimlar 
F.N.Krasovskiy 
va 
A.A.Izotov 
raxbarligada 
err 
ellipsoidning 
kattaligi 
xisoblab 
chikildi. 
Bu 
elljpsoidniig katta  uki  Aq-6378245  m.,  kmchik  yarim  uki  
Vq6356863  m.  sikikligi       
3
298
1

Download 2,61 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   53   54   55   56   57   58   59   60   ...   171




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish