Termiz davlat universiteti professor A. N. Ro’ziev nomidagi «Geografiya»



Download 2,61 Mb.
Pdf ko'rish
bet118/171
Sana29.12.2021
Hajmi2,61 Mb.
#81360
1   ...   114   115   116   117   118   119   120   121   ...   171
Bog'liq
topografiya asoslari va kartografiya

1.  Kartografik proerktsiyalar. 
Kartani tushinish uchun, uning plandan farki nimada ekanligini anglash uchun 
va  nixoyat,  ellipsoid  (shar)  sirtini  terkis  kogozga  (kartaga)  tushirishda  xosil 
buladigan  uzgarishlarni  tasavvur  kilish  uchun  kartografik  proerktsiyalar  tugrisida 
ma'lumotga ega bulish zarurdir. 
Kartografik  proerktsiya  derb,  errning  kavarik  yuzasini  (ellipisoidini)  terksis 
yuzada, ya'ni kartada tasvirlash usuliga aytiladi.  
Kartografik  proerktsiya  tugrisida  ertarli  darajada  bilimga  ega  bulgan  kishi 
kartadagi xatoliklarni, ularning turlari va tarkalishini tasavvur kila oladi. 
Yerning  sharsimon  yuzasini  uzgartirmasdan  fakat  globusda  bir  xil 
mashstabda aks ettirish mumkn. 
Ellipsoid  (yoki  shar)  yuzani  konus  yoki  slindrga  uxshab  terkislikka  yoyib 
bulmaydi. Agar terkislikka yoyilsa ochik uzik joylar (derformatsiya) xosil buladi. Bu 
ochik  joylarni  tuldirib  tasvirlash  uchun  ular  «chuziladi».  Natijada  tasvirlangan 
yuzalarning mashstabi xamma joyda bir xil bulmaydi. 
Kartografik proerktsiyalar nazariyasida ellipsoid yuzasidagi juda kichik aylana 
(doira)  terkislikda  tasvirlanganda  ellipsga  aylanadi  va  uni  ellips  xatoligi  derb 
yuritiladi.  
Yer      yuzasini  terkis  yuzaga  yoyib  tasvirlaganda  kuyidagi  xatoliklar  kerlib 
chikadi: 
Burchak xatoligi; 
Oralik xatoligi; 


 
 
 
130 
Maydon xatoligi 
Shakl xatoligi. 
Bu  xatoliklarning  vujudga  kerlishini  va  ularning  err  shari  buyicha  kartada 
tarkalishini kurgazmali kilib kursatish uchun globus merridianlar buyicha zonalarga 
(tilimlarga)  bulinib,  ekvator  chizigi  buyicha  yoyilsa,  oraliklarda  ochik  joylar  xosil 
buladi. 
Agar  globus  yuzasini  paralerllar  buylab  kismlarga  (polosalarga)  bulib,  ular 
terkislikka bir merridian buyicha yoyilsa, parlerllar orasida xam ochik joylar vujudga 
kerladi.  
Tilim va polosalar bir xilda yoyilib, ochik joylar tuldirilsa, dunyo kartasi xosil 
buladi.  
Bundagi  xatolik  asosan  oralik  xatoliklardan  iborat  buladi.  Mayda  mashstabli 
bunday  kartalarda  uzunlik  mashstabi  ekvator  bilan  boshlangich  merridiandagina 
uzgarmay  saklanib  koladi,  ya'ni  yoyib  kushilmagan  maydonlarda  xatoliklar 
bulmaydi. 
Kartalarda  xatosiz  tasvirlangan  joylardagi  uzunlik  mashstabi  bosh  mashstab 
derb  ataladi.  Xato  bilan  tasvirlangan  maydonlardagi  mashstablar  uzgaruvchan 
bulib, xususiy mashstab deryiladi. 
Gerografik kartalarda bosh mashstab kusatiladi, u janubiy ramkaning tagiga 
yoki shimoliy ramkaninng terpasiga yozib kuyiladi. 
Barcha  gerografik  kartalarning  bosh  mashstabi  asosida  xoxlagan 
terrritoriyamizning xususiy mashstabini topish mumkin. Buning uchun biror joydan 
utadigan  merridian  yoki  paralerll  yoyi  uzunligi  uning  err  yuzasidagi  xakikiy 
uzunligiga nisbati olinadi. 
Bu kuydagi formula bilan topiladi: 
L
i
m

 
Bu errda:  
m –xususiy mashstab,   
j –kartadagi 10 merridian yoki paralerl yoyining uzunligi (sm. xisobida) 
L -  shu yoyning err yuzasidagi uzunligi. 
Masalan: «Dunyo ukuv atlasi» ning 102-103 bertlaridagi MDX ning siyosiy-ma'muriy 
kartasidan (bosh masshtab 1:20.000.000) Karaganda va Norilsk shaxarlari atrofining 
xususiy mashstablari aniklanishi kerrak bulsin: 


 
 
 
131 
Karaganda shaxri 500 li paralerlda joylashgan. Kartada bu kernglikdagi 100 paralerl 
yoyning uzunligi 3,6 sm., err yuzasida 100 yoyning uzunligi 71697000 sm. (1-
ilovadan olindi)  formulaga kuyilganda: 
19915800
:
1
19915800
1
см
 
71697000
6
.
3




cm
L
i
m
 
1.  Norilsk shaxri 700 li paralerl yakinida joylashgan. Bu errda      100 li parerlerl 
yoyning  uzunligi  kartada  2  sm.  ga  terng,  err  yuzasida  esa  100  li  yoyning 
uzunligi 38187000 sm (1-ilovadan olingan) formulaga asosan: 
19093500
1
38187000
cm
2
L
i
m



        га  
Dermak, bu kartada, karaganda atrofining xususiy mashstabi 1:19915800. 
Norilsk shaxri atrofining xususiy mashstabi esa 1:19093500 ekan. 

Download 2,61 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   114   115   116   117   118   119   120   121   ...   171




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish