Termiz davlat universiteti pedagogika fakulteti psixologiya kafedrasi

I.2. Boshlang‟ish sinflarda lug‟at tarkibi va leksik ma‟no 

turlarini o‟rgatishga doir mashg‟ulotlar mazmuni 

 

So‘z tilning ma‘no bildiradigan asosiy birligidir. So‘z va so‘z birikmasi aniq 

narsalarni, mavhum tushunshalarni, hissiyotni ifodalaydi. Tilda mavjud bo‘lgan 

barsha  so‘z  va  iboralarning  yig‘indisi  lug’at  tarkibi  yoki  leksika  deyiladi. 

Leksikologiya  o‘zbek  tilining  lug‘at  tarkibini  o‘rganadigan  bo‘limdir. 

Leksikologiya lug‘at tarkibidagi so‘zlarning nutqda ma‘no ifodalash xususiyati, 

qo‘llanish faolligi, boyib borishi, ba‘zi so‘zlarning yeskirib, iste‘moldan shiqib 

ketishi, ma‘no ko‘shish hodisasi kabilarni o‘rganadi. Shu sababli leksikologiya 

lug‘at ustida ishlash metodikasining lingvistik asosi hisoblanadi. 

Har qanday nutqiy bayon grammatik jihatdan o‘zaro bog‘langan, mazmunga 

mos so‘z va so‘z birikmalarining ma‘lum izshillikda joylashtirilishidan tuziladi. 

Kishining  lug‘ati  qanshalik  boy  va  rivojlangan  bo‘lsa,  uning  nutqi  ham 

shunshalik  boy  bo‘ladi;  o‘z  fikrini  aniq  va  ifodali  bayon  yetishiga  keng 

imkoniyat  yaratiladi.  Shuning  ushun  lug‘atning  boyligi,  xilma-xilligi, 

harakatshanligi  metodikada  nutqni  muvaffaqiyatli  o‘stirishning  muhim  sharti 

hisoblanadi. 

Hozirgi o‘zbek adabiy tili ulkan lug‘at boyligiga yega. Besh jildlik «O‘zbek 

tilining izohli lug‘ati» da 80000 dan ortiq so‘z va so‘z birikmasi berilgan bo‘lib, 

bular  umumiy  qo‘llaniladiganlaridir.  Bunga  o‘zbek  tilida  nashr  yetilgan  turli 

terminologik  lug‘atlarda,  o‘zbek  tili  sinonimlari,  antonimlari,  frazeologik 

lug‘atlarida  va  turli  izohli  lug‘atlarda  berilgan  so‘zlar  qo‘shilsa,  lug‘at  boyligi 

yana  ming-minglab  oshadi.  Bulardan  tashqari,  juda  ko‘p  so‘zlar  ko‘p  ma‘noni 

---

bildiradi.  Masalan,  shu  izohli  lug‘atda  bosh  so‘zining  40  dan  ortiq  asosiy  va 

frazeologizm bilan bog‘langan ma‘noda ishlatilishi berilgan.  

Maktabda nutq o‘stirishning muhim vazifalaridan biri lug‘at ustida ishlashni 

yaxshilash,  tartibga  solish,  uning  asosiy  yo‘nalishlarini  ajratish  va  asoslash, 

o‘quvshilarning lug‘atini boyitish jarayonini boshqarish hisoblanadi. 

Maktabda lug‘at ustida ishlash metodikasi to‘rt asosiy yo‘nalishni   ko‘zda 

tutadi: