Termiz davlat universiteti metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlashtirish asoslari

Fizikaviy kattaliklarning birliklar tizimi

Fizikaviy kattaliklarning birliklar tizimining rivojlanishini 4 davrga bulish mumkin.

davr: eramizdan avvalgi 283-263 yillarda Misr ulchov tizimi paydo bulgan. Bu ulchov tizimidagi bir kancha ulchov birliklari O’zbekiston xududidagi ulchov birliklariga mos keladi. Masalan, sarjin-2160 mm, arshin-720 mm, tirsak-540 mm oyok yo’zi (kafti)-ZbO mm, kaft (kul kafti)-90 mm, barmok-22,5 mm va xokazo. .

Misr birliklari Osiyo davlatlariga, Xindistonga, Yevropa davlatlariga xam tarkalgan.

Ulchovlarni, vositalarni va O’lchash usullarini yaratishda Markaziy Osiyoda, ya’ni Bogdodda «Baytul xikma» («Donishmandlar uyi»)ning buyuk olimlari Al-Xorazmiy, Axmad Fargoniy, Ibn-Sino, Abu-Rayxon Beruniylar ijod qilishgan. Ularning metrologiya faniga kushgan xissalari juda katta bulgan. .

Al-Xorazmiy va Axmad Fargoniylarning xandasa (geometriya) ilmidan yozgan asarlari uzok yillar davomida garb davlatlarida darslik sifatida kullanilib kelingan.

Axmad Fargoniyning yulduzlarni kuzatish buyicha yasagan asbobidan bir kancha yuz yillar astronomlar foydalanib kelishgan.

Axmad Fargoniy dunyoda birinchi bulib, daryodagi suv satxini ulchaydigan «Mikyosi Nil» O’lchash asbobini yaratib, Misrdagi Nil daryosi satxining uzgarishini kuzatib, yillik yogin mikdorini oldindan belgilash mumkinligini aniklagan. . Natijada eqiladigan ekinlarning turlari tanlangan. Agar suv satxi asbobning maxsus belgisidan yukori bulsa, suv galab kiluvchi usimliklar ekilgan. Agar past bulsa. kam suv talab kiluvchi ekinlar ekilgan. Bu asbob kurgokchilik yillaridagi kiyinchiliklarning oldini olishda katta xizmat kilgan. Agar suv kup bulsa, toshkinlarning oldini olishda yordam bergan.

Mirzo Ulugbekning astronomik O’lchashlari (1018 yulduzlarning xolatini aniklagan) xozirgn zamonaviy- asboblardan foydalanib aniqlangan batijadan 5-6 chi raqamlar farq qiladi. Ayrim o’lchamlarida farq yuqligi olimlarni hayratga solib kelmoqda.

1-davr:XIV-XVI asrlarda Angliyada bprliklarni bir-biriga bog’langan holda ishlatiladi.

Masalan: quruklikda uzunlik birligi qilib dyuym, fut, yard, mil ishlatilgan.

1 dyuym=0,0254 m=25.4 mm 1 fut=12 dyum=0,3048 m 1 yard=3 fut=0,9144 m

1 (Ingliz) mil= 1760 yard = 1609, 344 m .

Shu davrlarda Turkistonda uzunlik birligi qilib «qadam» ishlatiladi.

1. 
   qadam — 0,75 m
   
2. 
   tosh - 8000 qadam x 0,75=6000 m=6,0 km
   
3. 
   chakirim — 1200 qadam x 0,75=0,9 km
   
4. 
   shar - 4000 qadam x 0,75=3,0 km
   
5. 
   yogoch — 12000 qadam x 0,75=9.0 km.
   

XIX asrga qadar xar hil moddalarning massasining birligi qilib arpa donining massasi olingan.

1. 
   1 arpa donining massasi — 0,04095 g.
   
2. 
   Miskol=100 arpa doni x 0,04095=4,095 g.
   
3. 
   Kadok= 100 miskol x 4,095=409,5 g.
   
4. 
   Kumushtosh=250 miskol x 4,095=1023,7 g.
   
5. 
   0ltintosh=500 miskol x 4,095=2047,5 g.
   
6. 
   Pud=4000 miskol x 4,095=16,38 kg.
   
7. 
   Botmon=10 pud= 163,8 kg.
   
8. 
   Kimmat baxoli toshlar «Karat» birligi bilan ulchangan 1 karat=0,2 g=200 mg.