Termiz davlat universiteti iqtisodiyotva menejment kafedrasi

21.1. Aholining turmush darajasi ko`rsatkichlari.

Turmush darajasi ijtimoiy kategoriyalarning muhimlaridan biri bo`lib, uni tor va keng ma`noda tushunish mumkin. Tor ma`nodagi turmush darajasi – bu aholining moddiy boyliklar va xizmatlarni iste`mol qilishdagi erishilgan darajasi. Keng ma`noda esa jamiyatning yashashi uchun yaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar majmuasini o`z ichiga oladi.

Aholi turmush darajasi kategoriyasi iqtisodiy adabiyotlarda har xil talqin qilinadi va uni aks ettiruvchi ko`rsatkichlar tizimi ham turli xil ko`rinishga ega bo`lib, ularni uch guruhga ajratish mumkin: daromadlar, iste`mol va yashash sharoitlari. SHu ko`rsatkichlarning barchasi butun aholi miqyosida va aholining jon boshiga nisbatan hisoblanadi.

Aholining pul daromadlari hajmi, tarkibi, ulardan foydalanish yo`nalishlari va aholining ayrim guruhlari orasida taqsimlanishi haqidagi va boshqa ma`lumotlar asosida aholi turmush darajasini asosiy ijtimoiy-iqtisodiy indikatorlari tuziladi.

Ijtimoiy-iqtisodiy indikatorlar o`rtacha va median ko`rsatkichlarda o`zgarish darajasi, uchrashish tezligi, to`plash, differentsiyalash va sotib olish qobiliyati kabilarda ifodalanadi. Ijtimoiy-iqtisodiy indikatorlarni hisoblash makroiqtisodiy ko`rsatkichlarni tuzishga qo`yilgan talablarga asosan, lekin ijtimoiy ko`rsatkichlarning o`ziga xos xususiyatlarini e`tiborga olgan holda amalga oshiriladi.

Turmush darajasini uch xil yo`nalishda o`rganish mumkin:

• 
  barcha aholiga nisbatan;
  
• 
  uning ijtimoiy guruhlariga nisbatan;
  
• 
  har xil daromadga ega bo`lgan uy xo`jaliklariga nisbatan.
  

Rossiya Federatsiyasi iqtisodiyot vazirligi qoshidagi «iqtisodiy kon`yunktura va bashoratlash markazi» tomonidan 1992 yilda ishlab chiqilgan «Bozor iqtisodiyoti sharoitida aholi turmush darajasini ifodalovchi asosiy ko`rsatkichlar tizimi» zamonaviy talablarga javob beradi va ancha to`liq ishlangan. Uning 7 bo`limida 39 ta ko`rsatkich keltirilgan:

1. 
   Jamlovchi ko`rsatkichlar.
   
2. 
   Aholi daromadlari.
   
3. 
   Aholi xarajatlari va iste`moli.
   
4. 
   Aholining pul jamg’armalari.
   
5. 
   Yig’ilgan mulk va turarjoy.
   
6. 
   Aholining ijtimoiy tabaqalanishi.
   
7. 
   Aholining kam ta`minlangan qatlami.
   

Aholi turmush darajasini ifodalovchi ko`rsatkichlar tizimining oxirgi varianti BMT tomonidan 1978 yilda taqdim etilgan.

1. 
   Tug’ilish, vafot etish va boshqa aholini xarakterlaydigan ko`rsatkichlar.
   
2. 
   Turmushning sanitariya-gigiena sharoitlari.
   
3. 
   Oziq-ovqat mahsulotlarini iste`mol qilish.
   
4. 
   Turar joy sharoitlari.
   
5. 
   Ta`lim va san`at.
   
6. 
   Mehnat sharoiti va bandlilik.
   
7. 
   Aholining daromadlari va xarajatlari.
   
8. 
   Yashash qiymati va iste`mol baholari.
   
9. 
   Transport vositalari.
   
10. 
    Dam olishni tashkil etish.
    
11. 
    Ijtimoiy ta`minot.
    
12. 
    Insonning erkinligi.