Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti

2. Tayyor mahsulotni baholash va uning nomenklaturasi
Mahsulot (ish, xizmat) odatda ma’lum bir qiymatda baholanadi va sotiladi. Baho - qiymatning puldagi ifodasidir. Uning asosini u yoki bu mahsulotni tayyorlash bilan bog‘liq ijtimoiy zaruriy mehnat tashkil qiladi. Tayyor mahsulot (ish, xizmat) ning sotish qiymatini belgilashda «Tovar-moddiy
zaxiralar» nomli 4-son BHMSdan foydalaniladi. 4-sonli BHMSning 7-bandiga binoantayyor mahsulotlar eng kam bahoda baholanishi kerak: tannarxda yoki sof sotilish qiymatida. hisobot davri oxirida mahsulotning haqikiy ishlab chiqarish tannarxini aniqlash mumkin. Lekin mahsulotlarning ishlab chiqarilishi xar kuni sodir bo‘ladi, shu sababdan javo joriy hisobda mahsulotni shartli bahoda baholash kerak Tayyor mahsulotlarning operativ hisobi ishlab chiqarish reja tannarxida yoki shartnoma bahosida yoxud chakana bahoda I yuritiladi. Ushbu standartda mahsulot (ish, xizmatlar)ning sotilishi (21-22 bandlar) tartibi quyidagicha bayon qilingan Materiallar va mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarishda foydalanadigan boshqa xom-ashyo, agar ulardan tayyorlangan mahsulot bozor (kundalik) narxida sotilsa, tannarx qiymatidan past narxda arzonlashtirilmaydi. Biroq agar omborda mavjud bo‘lgan narxdagi materialdan tayyorlangan tayyor mahsulotning tannarxi sotish sof qiymatidan oshib ketsa, materiallar sotish sof qiymatigacha arzonlashtiriladi. Bunday vaziyatlarda materiallar qiymatini o‘lchashning mavjud shakllaridagi eng yaxshisi bo‘lishi mumkin. Sotishning sof qiymati - ishlab chiqarishni tugallash va mahsulotni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan butlash xarajatlarini chiqarib tashlagan holda TMZni sotishning hisob-kitob narxidir.
Demak mazkur BXMSdagi baholashga muvofiq agar korxona ishlab chiqargan mahsulotining tannarxi mahsulotni sotish rejasidan yoki bozordagi joriy narxlaridan oshib ketsa, korxona o‘zining mahsulotini sotish sof qiymatigacha arzonlashtirishi mumkin. Lekin quyidagi hollarda tayyor mahsulot sotishning sof qiymatidan arzon bahoda baholanishi mumkin:

6. 
   Zaxiralarni sotish narxi arzonlashganda
   

6. 
   Zaxiralarga zarar etganda;
   

6. 
   Zaxiralar to‘la va qisman eskirganda.
   

Korxonalarda mahsulotning reja va haqikiy tannarxini hisobot davri yakunida tartibga solish kerak haqiqiy tannarx hisobot davri oxirida aniqlanadi. Reja tannarx esa oldindan belgilanadi. hisobot davri oxirida haqikiy tannarx reja tannarxdan kam yoki ko‘p bo‘lishi mumkin. Tayyor mahsulotlar kaysi hisobvaraqlarda hisobga olingan bo‘lsa, og‘ishishlar ham shu hisobvaraqlarda tejalgan bo‘lsa - qizil storno usulida, ortiqcha xarajat bo‘lsa - oddiy siyohda aks ettiriladi. Tayyor mahsulot xarakati hisobini to‘g‘ri _ tashkil qilish korxona tomonidan ishlab chiqiladigan buyum turlari nomining ruyxati nomenklaturasidan foydalanish katta ahamiyatga ega. Uni tuzish asosida tayyor mahsulotni turkumlash, ya’ni ushbu korxonada ishlab chiqariladigan bir mahsulot turini boshqa mahsulotdan ajratib turuvchi ma’lum belgilari yotadi. Nomenklatura ruyxatini tuzishda asos kilib quyidagi belgilar olinadi: model, fason, artikul, marka va xokazo.Har bir mahsulot turiga nomenklatura raqami biriktiriladi va u xar xil sonlardan iborat bo‘ladi. Mahsulot nomenklaturasidan (ro‘yxatdan) korxonaning quyidagi xizmatlarida foydalaniladi:

• 
  dispetcherlik xizmat turi mahsulot ishlab chiqarish grafigining bajarilishini
  nazorat qiladi
  

• 
  tsexlar ishlab chiqarilgan mahsulot assortimentami qilishda, omborga tayyor
  mahsulotni topshirishda yuk xati yozish uchun foydalanadi;
  
• 
  marketing bo‘limi jo‘natish bo‘limi shartnomalarini bajarish imkoniyatlarini
  nazorat qilish uchun;
  

buxgalteriya - tayyor mahsulotning analitik hisobini yuritishda umumiy ma’lumotlar va hisobotlar tuzish uchun foydalaniladi.