Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti "moliya" kafedrasi

 

3. Hisobotni tuzishga tayyorgarlik ko‘rish. 

Yillik  va  choraklik  buxgalteriya  hisobotlarini  xamma  Uzbekiston  Respublikasidagi 

konunga  asosan  xukukiy  shaxs  xisoblangan  korxonalar  (investitsiyalari  bilan  ishlovchi 

korxonadan  tashkari)  mulkchilikning  kaysi  shakliga  asoslanganligidan  kat’iy  nazar  tegishli 

tashkilotlarga topshirishlari lozim. 

 

CHet el investitsiyalari korxonasidan tashkari xamma korxonalar choraklik hisobotlarini 

kelgusi  choraklik  hisobot  oyining  25  kunidan  yillik  hisobotni  esa  keyingi  hisobot  yili  15 

fevralidan kechiktirmay topshirishlari lozim. 

 

CHet el investitsiyalari bilan ishlaydigan korxoanalar esa yillik hisobotni kelgusi hisobot 

yili 15 martidan kechiktirmay topshirishlari lozim. 

 

Yillik  buxgalteriya  hisobotiga  15-20  varakdan  kup  bulmagan  tushuntirish  xati  ilova 

kilinadi.  Bu  tushuntirish  xatida  korxona  faoliyati  sunggi  natijasiga  ta’sir  etgan  asosiy  omillar, 

korxona,  buxgalter  yillik  hisoboti  natijalari  buyicha  karorlar  va  sof  foyda  taksimlanishi 

buxgalteriya  xujjatlarini  tekshirish  xakida  auditor  xulosasi  kursatib  utiladi.  Agar  yil  boshiga 

boshlangich balans uzgartirilgan bulsa, u xolda tushuntirish xatida uzgartiirish sabablari kursatib 

utiladi. SHuningdek, unda hisobot yilidagidan boshkacha xisob siesatini kulashga karor kilingan 

bulsa, u xakida xam ma’lumot beriladi. 

 

Buxgalteriya  hisoboti  shakllarida  xamma  kursatib  utilgan  kursatkichlar  aks  ettiriladi.  U 

eki  bu  modda  (kator)  tuldirilmagan  xolda,  agar  ular  korxonada  tegishli  aktivlar,  passivlar, 

jaraenlar yuk bulmagan, ishlatilmagan bulsa, tegishli katorga chizib kuyiladi. 

 

SHakllar manzil kismi kuyidagi tartibda tuldiriladi: 

 

Rekvizit  «Korxona  «-  korxona  tulik  nomi  (kursatiladi  tasdiklangan  xujatlar  asosida), 

(urnatilgan  tartibda  ruyxatdan  utkazilib,  tasdiklangan  xujjatlar  asosida)  va  uni  kodi  korxona  va 

tashkilotlar umumittifok guruxlashishiga (klassifikator) asosan kursatiladi. (OKPO). 

 

Rekvizit.  Tarmok  (faoliyat  turi)  -  tarmok  (ft)  va  uni  kodi  umumittifok  xalk  xujaligi 

tarmoklar, guruxlashishiga (OKONX) kursatiladi. 

 

Rekvizit. «Davlat mulkchiligining boshkaruvchi tashkilot» - bunda davlat eki munitsipal 

korxona  tarkibiga  kiruvchi  tashkilot  nomi  (agar  bor  bulsa)  va  buxgalteriya  hisoboti 

topshirilaetgan tashkilot kursatiladi. 

Rekvizit «Nazorat summasi» - korxonalar tomonidlan tuldirilmaydi. 

 

CHoraklik  va  yillik  hisobotlarni  tuzishda  investorlar,  kreditorlar,  aksiyadorlar,  solik 

inspetsiyalari,  ta’sischilar,  banklar,  boshkaruvchi  korxona  va  davlat  kizikishini  xisobga  olishi, 

---

xalkaro  standartlar  va  Uzbekiston  Respublikasi  Prezidentining  amal  kilaetgan  kursatmalariga, 

Uzbekiston Respublikasi MV gining 1996 dagi «Uzbekiston Respublikasida buxgalteriya xisobi 

xakida»gi  Uzbekiston  Respublikasi.  Konuni,  Uzbekiston  Respublikasi  Fukarolik  Kodeksi, 

shuningdek,  buxgalteriya  xisob-kitoblar,  xisoblar  va  hisobotlar  masalasiga  tegishli  kursatmalar 

va Prezident konunlari talabiga javob berishiga e’tibor berish lozim. 

 

Korxona  xamma  ichki  bulimlari  faoliyati  hisobot  shakllari  kursatkichlarida  kursatilishi 

lozim. 

 

Buxgalteriya  hisobotini  tuzishda  xisob  vakti  bulib,  hisobot  davri  sunggi  kalendar  kuni 

xisoblanadi. 

 

Yukotilaetgan, tarkatilaetgan, davlat  mulkchilik  shaklini  jamoa shakliga  almashtiraetgan 

korxona, yillik hisobotni amal kilaetgan usulda (shaklda) yil boshidan yukotish (uzgartirilaetgan) 

davrigacha bulgan davrga tuziladi. 

 

YAngi  tuzilgan  korxona  hisobotda  mablag  va  ular  manbalarini  (sotib  olish,  olish 

kiymatida) urnatilgan tartibda ular ruyxatdan utgan oy 1-  kunidan, hisobot  yili  31 dekabriga 1- 

davrga tuzadilar. Hisobot  yili 1 oktyabridan keyin tuzilgan korxona esa 31 dekabrgacha bulgan 

davrga  hisobot  tuzishdan  ozod  kilingan,  ammo  bu  kursatilgan  tartib  yukotilgan  (boshkatdan 

tashkil kilingan) korxonalar asosida tuzilgan korxonalarga tegishli emas. 

 

Korxona  balans  moddalari  aktiv  va  passivlari  yaxshilab  utkazilgan  inventarizatsiyaga 

asoslangan  bulishi  lozim.  Bunda  yillik  hisobotni  tegishli  organlarga  topshirguncha  doimiy 

amalda ishlovchi inventarizatsiya komissiyasi inventarizatsiya natijasida boyliklar xakikiy xolati 

bilan  buxgalteriya  xisobi  ma’lumotlarini  farkini  tartibga  solishi  lozim.  SHuningdek,  tekshirish 

aktlari eki uzaro xisob-kitoblar koldigini tasdiklash xatlari bilan rasmiylashtiriladigan debitorlik 

va kreditorlik karzlari xam inventarizatsiya kilinishi lozim. 

 

Utkazilgan  inventarizatsiyalar  soni  va  natijalari,  shuningdek,  agar  utkazilmagan  bulsa, 

sabablari yillik hisobotga ilova kilinadigan tushuntirish xatida kursatib utilishi kerak. 

 

Balansdagi  moliyaviy,  solik  tashkilotlari,  bank  muassasalari  bilan  xisob-kitob  buyicha 

moddalar  summalari,  ular  bilan  kelishilgan  bulishi  lozim.  SHu  xisob-kitob  buyicha  balansda 

tartibga solinmagan summalarga yul kuyilmaydi. 

 

Korxona  balansida  hisobot  ma’lumotlari  bilan  oldingi  yil  tegishli  davri  ma’lumotlarini 

xisob  siesatidagi  uzgarishlarni  (agar  ular  ruy  bergan  bulsa)  xisobga  olgan  xolda  solishtirish 

ta’minlangan bulishi kerak. 

 

Buxgalteriya  hisoboti  va  balansda  xech  kanday  tuzatishlar,  bulishlar  bulmasligi  kerak. 

Xatolar tuzatilgan xolda, hisobot va balansga imzo chekkan shaxs, tuzatilgan muddatni kursatib, 

tegishli suzlarni ezadi. 

 

Hisobot ma’lumotlarining joriy yilda shuningdek utgan yildagtilari (ular tasdiklangandan 

sung)da xatoliklar aniklansa, hisobotda tuzatiladi, tuzatishlar hisobot davri ma’lumotlariga xam 

kiritiladi (choraklik, yil boshidan). 

 

Yillik buxgalteriya hisobotini tekshirish davomida daromadlarni  yashirish eki moliyaviy 

natijani  muomala  xarajatlarga  tegshili  bulmagan  xarajatlarni  unga  kushish  yuli  kamayishi 

aniklansa, oldingi yil buxgalteriya xisobi va hisobotida tuzatish kiritilmaydi, balki kaysi tegishli 

schetda  aniklangan  bulsa,  shu  schet  bilan  korrespondensiyalanib,  joriy  yildan  utgan  yil  foydasi 

sifatida aks ettiriladi. 

 

Hisobot  ma’lumotlarini  kursatib  utilgan  tuzatish  tartibi,  korxona  va  boshka  tashkilot 

tekshirish va inventarizatsiyasi natijasida aniklangan xatoliklarni tuzatigshda kullaniladi. 

 

YUkorida aytib utilganidek,  yillik hisobotni tuzishdan oldin tayyorgarlik ishlari kuriladi 

va  hisobot  ma’lumotlarini  tugriligini  ta’minlash  maksadida  korxonada  inventarizatsiya 

utkaziladi. Unda mavjud tovar moddiy boyliklari deb va kredit karzlari va boshka xisob-kitoblar 

birma-bir ulchab, sanab, tekshirib va solishtirilib chikiladi. Inventarizatsiya natijasida aniklangan 

joriy  xisob  kursatkichlaridagi  xatolar  10  –  kun  mobaynida  tegishli  buxgalteriya  ezuvlari  orkali 

xakikatda aniklangan ma’lumotlarga moslanib tugrilanishi lozim. Yillik hisobot tuzishdan oldin 

BXMS «Inventarizatsiya» 19-sonida keltirilgan tartib va muddatlarda inventarizatsiya utkaziladi. 

Masalan,  asosiy  vosita  bir  yilda  kamida  bir  marta  (hisobot  yilining  1  noyabriga  kadar)  tovar, 

---

material  va  boshka  moddiy  boyliklar  bir  yilda  kamida  bir  marta  (hisobot  yilining  1  oktyabriga 

kadar) inventarizatsiya kilinishi zarur. 

 

Davlatimiz mustakillikka erishganidan sung, xamma soxalarda uzgarishlar ruy bermokda. 

Iktisodietdagi  uzgarishlar,  uning  asosini  tashkil  etuvchi  korxonalarda  xam  uzini  tula  aksini 

topmokda. Korxonalarga berilaetgan mustakillik, uloar mulkini saklashni ta’minlash maksadida, 

korxonalarga  yil  davomida  inventarizatsiya  utkazish  soni  va  muddatlarini  belgilash  xukuki 

berilgan. 

 

 

Agar  kamomad  va  zarar  jinoyat  natijasida  vujudga  kelgan  bulsa,  unda  korxona 

raxbari  ishni  tegishli  sud,  tergov  organlariga  yuborib,  kamomad  aniklangandan  keyin  5  kun 

mobaynida  fukarolik  da’vosi  e’lon  kilinishi  kerak.  Agar  tabiiy  amomad  me’eridan  ortikcha 

kamomadlar va moddiy boyliklarning buzilishidan kurilgan zararlarning aybdorlari aniklanmasa, 

bu  kamomad  va  zararlar  korxona  foydasidan  koplanadi,  bu  xolda  kamomadlarni  xisobdan 

chikarish mexnat jamoalarida muxokama kilinishi lozim. Bunday muxokama, kamomadlar oldini 

olish va javobgarlikni oshirish imkonini beradi.  

 

Inventarizatsiya  natijasida  ortikcha  tovar  moddiy  boyliklari  ayniksa  quyidagi 

buxgalteriya provodkasi aks ettiiriladi:  

Debet 1000, 2800, 0100, 2900, 5010 schetlar 

Kredit 9390 schet.  

 

YUkorida 

aytib 

utilganidek, 

xisob-kitoblar 

solishtirish 

dalolatnomasi 

bilan 

rasmiylashtiriladi.  Buxgalteriya  xisob-kitob  summasini  tasdiklaydigan  kuchirma  va  ssolitirish 

dalolatnomasini  inventarizatsiya  komissiyasiga  topshiriladi.  Xisob-kitoblarni  solishtirish 

natijasida  debetorlarning  karzlari  xar  xil  sabablarga  kura,  tulanmasligi  mumkin.  Masalan, 

karzdor  tashkilotlar  tugatilgan  yoki  topilmagan,  da’vogarlik  muddati  utib  ketgan  bulishi  yoki 

debetor  o‘z  karzini  tulashdan  voz  kechgan  bulishi  mumkin.  Bunday  karzdorliklarga 

buxgalteriyada  aloxida  ruyxat  tuzilib,  unda  umidsizlik  (gumon  kilaetgan)  debetorlik  karzlar 

xamda  o‘z  vaktida  undirib  olinmagan  debetorlik  karzlar  barcha  aloxida-aloxida  ruyxat  tuzilib, 

unda  xar  bir  karz  oldiga  ularning  vujudga  kelish  sabablari  xamda  aybdor  tashkilot  va  shaxslar 

nomlari  kursatiladi.  Bu  ruyxat  xam  inventarizatsiya  komissiyasiga  topshiriladi.  Inventarizatsiya 

komissiyasi  tekshiruvidan  keyin  da’vogarlik  muddati  utib  ketgan  debitorlik  karzlari  va 

karzdorlarning kobiliyatsizligi tufayli o‘z vaktida undirib olinmagan debetorlik karzlar korxona 

raxbari  yoki  yukori  tashkilotning  buyrugi  bilan  xisobdan  chikariladi  va  korxona  foydasi 

xisobidan koplanadi. 

 

Karzdorlarning tulash kobiliyatsizligi tufayli zararlar xisobiga utkazilgan karz summalari 

butunlay bekor kilinmay, karzdorlarni tulash kobiliyatini kuzatish maksadida xar extietiga karshi 

balansdan tashkari schetda 5 yil davomida xisobda oshib boriladi. 

Da’vogarlik  muddati  utib  ketgan  kreditorlik  karzlari  summasi  shu  muddat  utib  ketgan 

oydan  keyingi  oyning  10  kunida  kechiktirmasdan  korxona  daromadiga  utkaziladi.  Kayd  etish 

muddatdan kechikib topshirilgan xar kun uchun jarima sifatida 0,05% mikdorda penya tulanadi.  

 

Tekshirishda ruy  bergan xujalik  jaraenlari  tegishli  xisob  registrlarida aks ettirilganligiga 

xam axamiyat berish lozim. Barcha buxgalteriya schetlari yilning oxirida epiladi, ya’ni debet va 

kredit  oborotlari  va  oy  oxiriga  koldik  aniklanadi.  Ba’zi  schetlarning  (tranzit  schetlarning)  esa, 

koldiklari tegishli schet, ya’ni 9910 «YAkuniy moliyaviy natija» schetining debet yoki kreditiga 

utkaziladi. Masalan, 

Debet 9910 scheti 

Kredit 9100, 9400, 9600 schetlar 

Debet 9000, 9300, 9500 schetlar 

Kredit 9900 schet 

9910  «YAkuniy  moliyaviy  natija»  schetida  aniklangan  debet  va  kredit  oborotlar 

solishtirilib,  qoldiq  summa  aniqlanadi.  Agar  ushbu  schetda  qoldiq  summasi  debet  tomonda 

bo‘lsa,  zararni,  kredit  tomonda  bo‘lsa,  korxonaning  hisobot  davrini  foyda  bilan  yakunlaganini 

bildiradi.  

---

«YAkuniy  moliyaviy  natija»  schetida  aniqlangan  foyda  yoki  zarar  8710  «Hisobot 

davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)» schetiga o‘tkaziladi, ya’ni: 

Debet 8710 schet 

Kredit 9910 schet    yoki 

Debet 9910 schet 

Kredit 8710 schet  

Buxgalteriyadagi  bunday  ezuvlar  yillik  hisobotni  tuzishga  tayyorgarlikni  yakunlovchi 

boskichi xisoblanadi.