Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti "moliya" kafedrasi

Пул ўлчов бирлиги

Натура ўлчови

Мехнат ўлчов бирлиги

Хўжалик ҳисобида қўлланиладиган ўлчов бирликлари

 

Hisobda  natura,  mehnat  va  pul  o‘lchovlaridan  foydalaniladi.  Natura  tabiiy  o‘lchovlari 

xo‘jalik  mablag‘lari  va  ularning  ish  jarayonidagi  xarakatlarini  natura  xolida  ifodalash  uchun 

xizmat  qiladi.  Natura  o‘lchovlarini  qo‘llash  hisobga  olinaetgan  ob’ektning  xususiyatla-ridan, 

ya’ni uning fizik va iste’mol xossasidan fark qiladi. Masalan, hisob ob’ektlari: ogirlik birligida  

(gramm,  kilogramm,  sentner,  tonna,);  xajm  birligida  (metr,  kubometr);  o‘zunlik  birligida 

(santimetr, metr); hisob birligida (dona, bosh) va boshqalarda ulchanadi. 

Mehnat  o‘lchovlari  ma’lum  mahsulotni  ishlab  chiqarish  yoki  boshqa  biror  ishni  bajarish 

uchun  sarflangan  ish  vaqtini  aniqlash  uchun    xizmat  qiladi.  Mehnat    o‘lchovining  asosida 

ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflanadigan  vaqt birligi  me’eri yoki biron- bir  

ishni  bajarishga  sarflanadigan    vaqt  me’eri  etadi.  Mehnat  o‘lchovlariga    misol    sifatida  kishi-

kunini, kishi-soatini keltirish mumkin. 

  Pul o‘lchovidan korxona, tashkilot va muassasalarning  xo‘jalik  mablag‘larini va ularning 

manbalarini,  shuningdek    xo‘jalik   jarayonlarini  hisobga  olish  va  ular  ustidan  nazorat  o‘rnatish 

maksadida  umumlashgan ma’lumot  olish uchun  foydalaniladi (sum va tiyin ko‘rsatgichlarida). 

Pul    o‘lchovining    mavjudligini  tovar  ishlab  chiqarish  va  qiymat  konunining    xarakati  takazo 

etadi. 

Moddiy  o‘lchov  ma’lumotlarni  sanash,  tortish,  o‘lchash  yo‘li  bilan  olish  uchun  xizmat 

qiladi.  Bu  uzunlik  (metr,  santimetr,  millimetr),  og‘irlik  (gramm,  kilogramm,  tonna),  hajm 

(kvadrat  metr,  litr,  kubometr)  va  boshqa  o‘lchamlardir.  Ulardan  qaysi  birini  tanlash  hisobga 

olinadigan  ob’ektlarning  xususiyatiga  bog‘liq.  Moddiy  o‘lchovlardan  asosan  tovar  moddiy 

qiymatliklarning  miqdorini  hisobga  olishda  foydalaniladi.  Ular  zaxiralar  darajasining  eng 

muvofiqligi  va  moddiy  resurslarning  but  saqlanishi  ustidan  nazorat  qilishda  alohida  ahamiyat 

---

kasb  etadi.  Materiallarning  har  xil  sortlarini  va  nomlari  bo‘yicha  hisobga  olishda  ulardan 

foydalanish nafaqat miqdoriy ko‘rsatkichlarini bera qolmay, shu qiymatliklarning sifat  tavsifini 

ham  beradi.  Lekin  ulardan  faqat  bir  turdagi  buyumlarni  hisobga  olish  uchun  foydalanish 

mumkin. Har xil bo‘lgan predmetlarning natura ko‘rsatkichlarini jamlash mumkin emas. 

Demak,  moddiy  o‘lchovlari  yordamida  korxonaning  moddiy  qiymatliklarini  tavsiflovchi 

umumlashtirilgan ko‘rsatkich olinishi mumkin emas. 

Mehnat o‘lchovi sarflangan mehnat miqdorini hisoblab chiqish uchun qo‘llaniladi va kishi-

kuni,  kishi-soati  birliklarida  ifodalanadi.  Mehnat  o‘lchovi  yordamida  mehnat  unumdorligi 

ko‘rsatkichlari, korxona xodim-larining ish haqi hisoblab chiqiladi, ishchilarning ishlab chiqarish 

normalari belgilanadi va nazorat qilinadi. Bu o‘lchov ko‘pincha moddiy o‘lchovi bilan birgalikda 

qo‘llaniladi.  Masalan,  ishlab  chi^arishning  normalarini  bajarilishini  nayurat  qilishda 

mahsulotning u yoki bu miqdorini ishlab chiqarishuchun qancha vaqt sarflanayotganligi hisoblab 

chiqiladi; mehnat unumdorligini hisoblab chiqishda - ularning vaqt birligvdagi (kun, soat) ishlab 

chiqarish  miqsori  qancha  ekanligi  va  hokazolar  hisoblab  chiqiladi.  SHunday  qilib,  mehnat 

o‘lchovi yordamida u yoki bu jarayondagi mehnat sarflarining samaradorligi aniqlanadi. 

Natura  o‘lchovlaridan  farqli  o‘laroq,  mehnat  o‘lchovlari  ayrim  hollarda,  masalan, 

mahsulotning  har  xil  turlarini  ishlab  chiqarishga  qilingan  mehnat  sarflari  miqdorini  aniqlash 

uchun foydalaniladigan normalashtirilgan vaqt ko‘rsatkichlarini hisoblab chiqish yo‘li bilan har 

xil bo‘lgan hajmlarni o‘zaro solishtirish imkonini beradi. 

Ish  vaqtidan  universal  o‘lchov  birligi  sifatida  mehnat  sarflarini  bevosita  hisobga  olish 

uchun foydalaniladi. 

Qiymat  o‘lchovi  hisob  ob’ektlarini  yagona,  bir  xil  ifodalashda  qo‘llaniladi.  O‘zbekiston 

Respublikasida  pul  o‘lchovi  vazifasini  so‘m  va  uning  qismi  bo‘lgan  tiyin  bajaradi.  Qiymat 

o‘lchov  yordamida  har  xil  bo‘lgan  xo‘jalik  mablag‘lar  va  jarayonlarning  umumlashtirilgan 

ko‘rsatkichlari, masalan, korxonadagi har xil materiallarning umumiy hajmi yoki undagi ishlab 

chiqarilayotgan mahsulotga qilingan barcha xarajatlarning umumiy summasi hisoblab chiqiladi. 

Qiymat  o‘lchovidan  foydalanish  qiymat  qonunining  mavjudligi  bilan  belgilanadi,  chunki 

unda xo‘jalik faoliyatining eng muhim ko‘rsatkichlari faqat pul shaklida ifodalanishi mumkin. 

Qiymat  o‘lchovi  yordamida  korxona  faoliyatini  rejalashtirish  hamda  korxona  va  uning 

tarkibiy qismi faoliyati natijalari ustidan nazorat amalga oshiriladi. U korxona va tashkilotlarning 

kredit va hisob-kitob aloqalarini ifodalovchi vosita bo‘lib hisoblanadi. 

Binobarin,  pul  o‘lchovi  xo‘jalik  faoliyatining  eng  muhim  bo‘lgan  miqdoriy  va  sifat 

ko‘rsatkichlari  hisoblangan  ishlab  chiqarish  hajmi,  foyda,  rentabellik,  likvidlik  korxonaning 

to‘lov  qobiliyati  va  boshqa  ko‘rsatkichlarni  hisoblab  chiqish  uchun  zarurdir.  Qiymat  o‘lchovi 

hisobda ko‘pincha moddiy va mehnat o‘lchovlari bilan birgalikda qo‘llaniladi.  

2. Hisobning predmeti,  vazifalari va uning turlari 

Ko

rxona,  tashkilot  va  muassasalarda  buxgalteriya  hisobi  xo‘jalik  faoliyatini  kuzatish, 

boshqarish va nazorat qilish maqsadida yuritiladi. Buning mazmunida ijtimoiy mahsulotni takror 

ishlab  chiqarish  yotadi.  Ijtimoiy  ishlab  chiqarish  o‘z  navbatida  ishlab  chiqarish  va  noishlab 

chiqarish sohalariga bo‘linadi. 

Ishlab chiqarish soxasiga moddiy boyliklarni ishlab chiqaruvchi hamda moddiy boyliklarni 

ishlab chiqaruvchilardan iste’molchilarga etkazib berish bilan band bo‘lgan tarmoqlari kiradi. 

Ijtimoiy  mahsulotni  takror  ishlab  chiqarish  -  korxonaning  jamg‘armalaridan,  ya’ni  ishlab 

chiqarish  faoliyati  uchun  zarur  bo‘lgan  moddiy  va  pul  mablag‘laridan  foydalanish  yo‘li  bilan 

amalga  oshiriladi.  Mulkchilikning  har  xil  shakllaridagi  korxonalarga  zarur  bo‘lgan  mablag‘lar 

ma’lum  manbalar  hisobidan  shakllanadi.  Ishlab  chiqarish  -  taqsimot,  aylanish  va  iste’mol 

jarayonlariga  xizmat  qilaturib,  korxonalar  mablag‘lari  uzluksiz  doirada  aylanishni  amalga 

oshiradi.  SHuning  uchun  buxgalteriya  hisobi  bu  erda  moddiy  boyliklarni  yaratishga 

yo‘naltirilgan  doiraviy  aylanish  jarayonidagi  korxona  mablag‘larining  holatlari  va  ulardan 

foydalanishni samarali boshqarish uchun zarur bo‘lgan axborotni shakllantiradi. 

Noishlab  chiqarish  sohasini  aholiga  xizmatlar  ko‘rsatuvchi  tarmoqlari  tashkil  qiladi. 

Bularga  sog‘liqni  saqlash,  xalq  ta’limi,  san’at  hamda  davlat  boshqarmalari  va  mudofaa 

---

muassasalari  kiradi.  Noishlab  chiqarish  soxasida  garchi  mahsulot  ishlab  chiqarilmasa  ham,  u 

ishlab chiqarish sohasiga o‘zining natijalari orqali ijobiy ta’sir qiladi. 

Noishlab  chiqarish  sohasi  tashkilotlari  va  muassasalarining  xo‘jalik  faoliyatlari,  ularga 

davlat  byudjetidan  qisman  ajratilgan  hamda  o‘zi  ishlab  topgan  mablag‘lardan  qay  darajada 

samarali foydalanilayotganini boshqarishdan  iborat. SHunday qilib, noishlab chiqarish soxasida 

ishlab chiqarish tarmog‘ida yaratilgan ijtimoiy mahsulotning taqsimoti va iste’moli sodir bo‘ladi. 

Demak,  buxgalteriya  hisobi  noishlab  chiqarish  soxasiga  ajratilgan  mablag‘larning  holati, 

sarflanishi xaqida axborotlarni shakllantiradi. 

Moddiy  boyliklarning  noishlab  chiqarish  sohasida  iste’mol  qilinishi,  noishlab 

chiqarishning bir qismidir. Undan tashqari, noishlab chiqarishning iste’moliga shaxsiy iste’mol 

va  jamiyat  a’zolarining  ehtiyojlarini  qondirish  ham  kiradi.  SHaxsiy  iste’molni  buxgalteriya 

hisobi  bevosita  o‘z  ichiga  olmaydi.  Lekin  shaxsiy  iste’mol  buxgalteriya  hisobida  mutlaqo  aks 

ettirilmaydi,  deb  o‘ylash  xatodir.  Haqiqatda,  buxgalteriya  hisobi  uni  aks  ettiradi,  lekin  uni 

tavsiflash uchun zarur bo‘lgan barcha ko‘rsatkichlarga ega emas. SHaxsiy iste’mol to‘g‘risidagi 

ma’lumotlarni  savdo,  umumiy  ovqatlanish  korxonalari,  xalq  ta’limi,  sog‘liqni  saqlash 

muassasalari va boshqa tashkilotlarning hisobotlaridan olish mumkin. Bu ma’lumotlar bo‘yicha 

statistika bo‘limlari shaxsiy iste’molni tavsiflovchi ko‘rsatkichlarni aniqlaydi. 

Ijtimoiy  mahsulotni  takror  ishlab  chiqarishdan  tashqari  buxgalteriya  hisobida  mehnat 

kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarini takror ishlab chiqarish ham aks ettiriladi. 

Buxgalteriya  hisobida  ishchi  kuchini  takror  ishlab  chiqarish,  mehnat  kuchini  tayyorlash 

bilan  bog‘liq  bo‘lgan  har  xil  xarajatlarni  hamda  ish  haqi  va  ularning  turli  xildagi  daromadlari 

harakatini hisoblab topish yo‘li bilan aniqlanadi. Ishchi kuchini tayyorlash xarajatlari, ish haqini 

to‘lash  va  xo‘jaliklarning  daromadlarini  taqsimlash,  moddiy  qiymatliklar  va  pul  mablag‘larini 

sarflashni anglatadi. 

Ishlab  chiqarish  munosabatlarini  takror  ishlab  chiqarish  buxgalteriya  hisobida 

mulkchilikning  xar  xil  shakllaridagi  korxona  jamg‘armalarining  mavjudligi  va  harakatini  aks 

ettirgan holda qayd qilinadi. Takror ishlab chiqarish jarayonida ularning o‘zgarishini ko‘rsatib, 

buxgalteriya  hisobi  mulkning  rivojlanishini  tavsiflaydi  va  shu  bilan  ishlab  chiqarish 

munosabatlarini takror ishlab chiqaritsg hisobotgi zarur ko‘rsatkichlarni beradi. 

YUqorida  aytshgganlardan  shuni  xulosa  qilish  mumkinki,  buxgalteriya  hisobi 

predmetining  asosiy  mazmuni  korxonalar,  tashkilotlar  va  muassasalarning  xo‘jalik  faoliyatini 

amalga oshirishda foydalanadigan resurslarni samarali boshqarish uchun zarur bo‘lgan axborotni 

shakllantirishdan  iborat.  SHu  mablag‘larning  sarflanishi,  ishlab  chiqarish  hajmi  va  faoliyat 

natijalarini ratsional hamda to‘g‘ri boshqarish hozirgi vaqtda muhim ahamiyat kasb etadi. 

SHunday qilib, buxgalteriya hisobining predmeti- ishlab chiqarish jarayonidagi korxonalar, 

tashkilotlar va muassasalarning samarali boshqarilishida mablag‘lar holati hamda ulardan unumli 

foydalanish hisobotgi axborotlarni shakllantirish hisoblanadi. 

Buxgalteriya  hisobining  predmetini  o‘rganishda,  uning  tarixiy  xarakterini  hisobga  olish 

kerak.  CHunki  buxgalteriya  hisobi  predmetning  mazmuni  har  xil  iqtisodiy  tuzumlarda  bir  xil 

bo‘lmagan. Ularning o‘zgarishi bir tuzumdan boshqasiga o‘tish paytida, mulkchilik shakllarining 

rivojlanishi bilan belgilanib borilgan.  

Boshlang‘ich  jamoa  tuzumida  hisobning  predmeti  sifatida  umumiy  mulkchilik  tashkil 

qilgan  mablag‘lar  va  shu  mablag‘lardan  foydalanishga  doir  operatsiyalar  qaralgan.  Ushbu 

mulkchilik  jamiyatida  feodallarning  ishlab  chiqarish  vositalariga  va  qullarga  bo‘lgan  egaligi 

hisobning predmeti bo‘lgan. 

Ishlab chiqarish vositalari, mehnat buyumlaridan tashqari, bevosita jonli mehnat sohibi va 

dehqonga ega bo‘lgan feodal o‘z xohishiga ko‘ra ularni xarid qilishi hamda sotishi mumkin edi. 

SHuning uchun ham bu davrda mehnat kuchlari hisob predmetiga kiritilgan. 

Har  xil  mulkchilik  shakllariga  asoslangan,  rivojlangan  bozor  iqtisodiyotidagi  jamiyatda 

individual  kapital  yoki  mulk  egasining  kapitali  buxgalteriya  hisobining  predmeti  hisoblanadi. 

Buxgalteriya  hisobi  bu  erda  birinchi  navbatda,  mulk  egasi  yoki  mulk  egalari  tomonidan 

korxonalarga  qo‘yilgan  resurslarni  samarali  boshqarish  maqsadlari  uchun  axborotni 

---

shakllantiradi.  Foydani  oshirish  maqsadida,  xo‘jalik  yuritish  sub’ektlari  Nizomida  ko‘rsatilgan 

asosiy  va  boshqa  moliyaviy  faoliyat  hisobiga  boy  berilgan  imkoniyatlarni  qidirib  topish  bilan 

shug‘ullanadi. 

Demak,  buxgalteriya  hisobi  predmetining  mazmuni  u  yoki  bu  ijtimoiy  tuzumga  xos 

bo‘lgan mulkchilik shakli bilan belgilanadi. YA’ni, har bir jamiyatda moddiy ishlab chiqarishni 

tashkil qilish va samarali boshqarish uchun qanday ma’lumotlar talab qilinishiga bog‘liq bo‘ladi. 

Jamiyat  rivojlangan  sari  hisobning  ahamiyati  ham  uzluksiz  o‘sib  boradi.  Bunda  uning 

qo‘llanish  doirasigina  emas,  balki  unda  aks  ettiriladigan  predmeti  va  bajaradigan  funksiyalari 

ham tobora kengayib boradi. 

Buxgalteriya  hisobining  predmeti  bilan  bir  qatorda  uning  ob’ektlarini  ham  farqlab  olish 

lozim. Buxgalteriya hisobining ob’ektlari deganda, muayyan korxona ega bo‘lgan moddiy va pul 

mablag‘lari,  uning  boshqa  tashkilotlar  va  muassasalar  bilan  bo‘lgan  yuridik  munosabatlari, 

shuningdek,  mablag‘lar  hamda  munosabatlarni  o‘zgartrfadigan  xo‘jalik  operatsiyalari 

tushuniladi.  Korxonaning  moddiy  va  pul  qiymatliklari  o‘z  faoliyatini  amalga  oshirish  uchun 

foydalaniladigan  mablag‘larini  ifodalaydi.  Xo‘jalik  muomalalari  esa  ishlab  chiqarishning 

mazmunini ifodalovchi jarayonlarni tashkil qiladi. 

Ba’zida  buxgalteriya  hisobining  predmeti  deb  o‘z  faoliyatini  aks  ettiruvchi  operatsiyalar 

tushuniladi.  Lekin  bunday  tushuncha  hisob  kategoriyalarini  ilmiy  talqiniga  chalkashlik  kiritadi. 

CHunki  aks  ettiriladigan  narsalar  buxgalteriya  hisobining  predmeti  bo‘lgani  bilan,  uning 

qo‘llaniladigan joyiga ham shunday qarashimiz lozimligini bildirmaydi. 

Xo‘jalik  hisobining  vazifalari  iqtisodiyot  rivojlanishining  xar  bir  bosqichida  amalga 

oshirilayotgan xo‘jalik siyosati bilan belgilanadi va quyidagilardan:   



 

hisobda  aks  ettiriladigan  ob’ektlarni  boshqarish  uchun  ma’lumotlarni  yig‘ish,  ularni 

filtrlash va kerakli axborotni shakllantirish; 



 

korxonalar faoliyati natijalari xaqidagi axborotni o‘lchash va taqdim etish; 



 

soliq  organlariga  mahalliy  soliqlar,  ish  haqiga  olinadigan  soliqlar  va  ijtimoiy  sug‘urtaga 

ajratmalar,  pensiya  fondlari,  ish  bilan  ta’minlash  fondi,  mulklar,  transport  vositalariga 

soliqlar, aksiz yig‘imlari va qo‘shilgan qiymat soliqlari va xokazolar bo‘yicha to‘lovlarning 

to‘g‘riligini nazorat qilish; 



 

xo‘jalik hisobini mustahkamlashga yordam berish; 



 

xo‘jalik operatsiyalarini samarali boshqarishdan iboratdir; 

YUqorida  keltirilgan  vazifalardan  tashqari  xalq  xo‘jalik  hisobi  boshqa  vazifalarni  ham 

bajaradi.  Xo‘jalikdagi  imkoniyatlarni  yuzaga  chiqarish  va  ulardan  foydalanishga  ta’sir 

ko‘rsatadi.  Uning  ma’lumotlari  bo‘yicha  ishlab  chiqarishni  kengaytirish  imkoniyatlari,  asbob-

uskunalaridan  foydalanishni  yaxshilash,  mablag‘larni  unumsiz  sarflash  sabablari  aniqlanadi, 

korxona  xo‘jalik  faoliyatidagi  kamchiliklarni  bartaraf  qilish  va  uni  yaxshilash  yo‘llari 

belgilanadi. 

Buxgalteriya  hisobi  butun  mamlakat  bo‘yicha  hamda  har  bir  korxona,  tashkilot  va 

muassasa bo‘yicha belgilangan ishlab chiqarish dasturining bajarilishini aks ettiradi. 

Xo‘jalik hisobining oldiga qo‘yilgan vazifalariga qarab, ularning uch turi mavjud:  

---