Termiz davlat universiteti «iqtisodiyot» fakulteti «iqtisodiyot» kafedrasi

 

4. Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatining  

iqtisodiy samaradorligi 

Iqtisodiy  samaradorlikning  mohiyati.  Bozor  iqtisodiyotiga  o’tish  xo’jalik 

yuritishning  oqilona  yo’llarini  qidirib  topishni  talab  qiladi.  Bu  esa  materiallar  va 

hom  ashyoni  tejab-tergab  sarflashni,  dastgohlar  va  uskunalardan  yaxshiroq 

foydalanishni,  xodimlar  ish  unumdorligini  oshirishni,  mahsulot  birligiga  to’g’ri 

keladigan  xarajatlarni  pasaytirishni,  pirovardida,  korxona  rentabelliligini  va 

foydaliligini oshirishni ko’zda tutadi. 

---

40 

 

Ko’rsatib  o’tilgan  omillarning  barchasi  ishlab  chiqarishning  iqtisodiy 

samaradorligiga  erishish  tushunchasiga  birlashadi.  Korxona  xo’jalik  faoliyatining 

yakuniy  natijasi  (foyda)ni  unga  erishishga  sarflangan  resurslar  bilan  taqqoslash 

ishlab  chiqa-rishning  samaradorligini  aks  ettiradi.  Samaradorlikning  oshishi 

xarajatlar  birligiga  to’g’ri  keladigan  iqtisodiy  natijalarning  ko’payishi  bilan 

ifodalanadi.  Samaradorlik  xo’jalik  yuritish  mexanizmining  takomillashganlik 

darajasidan, biznesni to’g’ri yo’nalishda olib borilayotganligidan darak beradi. 

Samaradorlikning  ta’rifi  asosida  ishlab  chiqarish  xarajat-larining  tarkibi  va 

hajmi  yotadi.  Xarajatlar  –  bu  korxonaning  ishlab  chiqarish  va  tijorat  faoliyatini 

amalga  oshirishda  zarur  bo’lgan  omillar  (sarmoyalar,  mehnat  resurslari,  tabiiy 

resurslar,  tadbirkorlik  faoliyati)  uchun  sarflangan  mablag’larning  pulda  aks 

ettirilishidir.  Ular  mahsulot  tannarxi  ko’rsatkichida  namoyon  bo’lib,  barcha 

moddiy xarajatlar, mahsulotni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari, mehnatga haq 

to’lash xarajatlarining puldagi ifodasidir. 

Ishlab  chiqarishning  barcha  xarajatlarini  ikki  guruhga:  doimiy  va 

o’zgaruvchan  xarajatlarga  bo’lish  mumkin.  Doimiy  xarajatlarga  mikdori  ishlab 

chiqarish  hajmi  o’zgarishi  bilan  ham  o’zgarmaydigan  xarajatlar  kiradi.  Ular 

korxona  mahsulot  ishlab  chiqarmagan  holda  ham  to’lanishi  kerak.  Ularga 

amortizatsiya  chegirmalari,  binolar  va  uskunalarning  ijarasi,  sug’urta  badallari, 

boshqaruv xodimla-rining ish haqlari va boshqalar kiradi. 

O’zgaruvchan  xarajatlar  deb,  umumiy  mikdori  bevosita  ishlab  chiqarish  va 

sotish hajmlariga kiritilgan, shuningdek, mah-sulotlarning bir necha turlarini ishlab 

chiqarish va sotish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar tushuniladi. Bularga xom ashyo, 

materiallar, yoqilg’i va elektr energiyasi, ishchilar mehnatiga haq to’lash va boshqa 

xarajatlar kiradi. 

Ishlab  chiqarish  xarajatlarining  bunday  bo’linishi  korxonalar  faoliyati 

samaradorligining har xil ko’rsatkichlarini aniqlash uchun zarurdir. 

Ishlab  chiqarish  samaradorligini  aniqlash  uslubi  umumiy  xarajatlar  va 

ularning  ayrim  turlarini  xo’jalik  faoliyatining  natijalari  bilan  taqqoslashdan 

iboratdir.  Buning  uchun  turli  xil  ko’rsatkichlardan  foydalaniladi.  Bu 

ko’rsatkichlarning belgilangan tasnifi mavjud emas. Har bir korxona iqtisodiyotini 

o’rganuvchi  ularni  o’zicha,  u  yoki  bu  ko’rsatkichlarning  ahamiyatini  ta’kidlash 

zaruriyatidan  kelib  chiqqan  holda  yoki  korxona  ishi  natijalarini  har  tomonlama 

baholagan holda guruhlarga ajratadi. 

Barcha  ko’rsatkichlarni  quyidagi  uchta  guruxga  birlashtirish  maqsadga 

muvofiqdir: xo’jalik faoliyatini umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar; resurslarning ayrim 

turlaridan foydalanish samaradorligi ko’rsatkichlari; moliyaviy faoliyatni baholovchi 

ko’rsatkichlar.