Termiz davlat universiteti «iqtisodiyot» fakulteti «iqtisodiyot» kafedrasi

5.  Mahsulot tannarxi va uni hisoblash usullari. 

 

Mahsulot  tannarxi  bir  turdagi  mahsulotni  bevosita  va  bilvosita  ishlab 

chiqarish harajatlarini shu mahsulot miqdoriga bo’lish orqali topiladi: 

MT = MX+IX+ST+A+BIX / M 

Bu yerda: 

MT - mahsulot tannarxi, so’m / dona, so’m / kg va boshqa; 

MX - ishlab chiqarishning moddiy harajatlari, so’m; 

IX - ishlab chiqarish xususiyatidagi mehnatga haq to’lash 

harajatlari, so’m; 

ST - ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urta 

to’lovlari, so’m; 

A - asosiy vositalar amortizatsiyasi, so’m; 

BIX - boshqa ishlab chiqarish harajatlari, so’m; 

---

33 

 

M - mahsulot miqdori, tsentner, dona, kg, tonna va hakazo. 

Korxonada  rejadagi  (biznes-rejada  belgilangan)  va  haqiqiy  (hisobot  bo’yicha 

haqiqatda erishilgan) tannarx hisoblab borilishi mumkin. Bu rejalashtirilgan ishlab 

chiqarish  harajatlarini  haqiqatda  erishilgan  daraja  bilan  solishtirish,  ortiqcha 

moddiy  va  mehnat  resurslari  sarflariga  yo’l  qo’yilgan  yoki  tejamga  erishilganini 

aniqlash va kelgusida tegishli xulosalar chiqarishga imkon beradi. 

Rejadagi tannarx korxonaning mavjud texnik, texnologik va kadrlar salohiyati 

doirasida  mahsulot  ishlab  chiqarishga  sarflanishi  mumkin  bo’lgan  harajatlarning 

kutilayotgan maksimal darajasini aks ettiradi. Rejadagi tannarx moddiy resurslarni 

sarflash me’yorlari asosida xisoblanadi. 

Haqiqiy  tannarx  korxonaning  mahsulot  ishlab  chiqarish  jarayonini  xaqiqatda 

sarflangan bevosita ishlab chiqarish hg’arajatlarini tashkil topadi. Haqiqiy tannarx 

rejadagi tannarxdan farq qilishi mumkin. Agar u rejadagi tannarxdan yuqori bo’lsa, 

ishlab  chiqarish  samardorligining  pasayishidan  past  bo’lsa,  kapital,  mehnat  va 

moddiy  resurslardan  oqilona  foydalanish  natijalarini  aks  ettiradi.  Mahsulot 

tannarxini  hisoblashda  faqat  shu  mahsulotni  ishlab  chiqarish  bilan  bog’liq 

harajatlar hisobga olinadi. Mahsulotni sotish va ishlab chiqarishni boshqarish bilan 

bog’liq  umumkorxona  harajatlari  mahsulot  tannarxiga  kiritilmay  davr 

harajatlariga_hisobiga kiritiladi. 

Mahsulot tannarxini aniqlashda hisoblash ob’ektlarini bilish  muximdir.  Unga 

qilingan  harajatlarni  alohida  hisobga  olish  mumkin  bo’lmaganligidan,  umumiy 

ishlab  chiqraish  harajatlarini  hisoblash  ob’ektlari  bo’yicha  to’g’ri  taqsimlash 

muximdir. 

Mahsulot tannarxiga kiritiladigan ishalb iqarish harajatlari harajat elementlari 

va moddalari bo’yicha guruxlarga ajratiladi. Bunday guruxlash: 

•  rejalashtirilgan  maxsulot  ishlab  chiqarishning  moddiy  va  mehnat  sarflariga 

extiyojni aniqlash; 

• harajatlarni iqtisodiy mazmuniga ko’ra taqsimlash; 

• umumiy ishlab chiqarish harajatlari miqdorida u yoki bu harajat elementlarining 

ulushini aniqlash imkonin beradi. 

Masalan,  buxgalteriya  hisobida  mahsulot  ishlab  chiqarish  tannarxini  hosil 

qiluvchi harajatlar iqtisodiy mazmuni va umumiylik xususiyatlariga ko’ra quyidagi 

elementlarga ajratiladi: 

• ishlab chiqarishning moddiy harajatlari; 

• ishlab chiqarishga tegishli mehnatga haq to’lash harajatlari; 

• ishlab chiqarishga tegishli ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar; 

---

34 

 

• asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; 

• ishlab chiqarishga oid boshqa harajatlar. 

Iqtisodiy  hisob-kitoblarda  mahsulot  tannarxini  rejalashtirish  va  hisoblashda 

harajatlarni  hisoblash  moddalari  bo’yicha  guruhlash  qabul  qilingan.  Sanoat 

korxonalaridan  maxsulot  tannarxini  hisoblash  moddalari  quyidagilardan  tashkil 

topadi. 

Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi harajat elementlari va