|
To`lov balansi tushunchasi va uning tuzilishi.
To`lov balansi — ma`lum davr mobaynida mamlakat rezidentlari va tashki dunyo o`rtasida bo`ladigan bitimlar statistik kayd kilingan xujjatdir. U mamlakatning iktisodiy alokalarini anik-lo`nda ifodalab pul-kredit, valyuta, byudjet-solik, xalkaro savdo siyosatining xamda davlat karzini boshkarish yo`nalishlarini tanlash uchun indikator vazifasini bajaradi.
Mamlakatning ma`lum vaktdagi barcha xalkaro iktisodiy faoliyati, shu jumladan, tashki savdo, kapital va ishchi kuchi migratsiyasi xam to`lov balansida o`z aksini topadi. Xar kanday tashki iktisodiy bitim valyuta ayirboshlash va valyuta operatsiyalari orkali amalga oshiriladi. Demak, mamlakatning jaxon bozoridagi faoliyati natijalari pirovardida xorijiy valyuta tushumlari va xarajatlarida ifodalanadi. SHuning uchun xam to`lov balansini bir tomondan, chetdan keladigan barcha tushumlar, ikkinchi tomondan esa, chetga chikariladigan barcha to`lovlar ko`rsatilgan xujjatdir deb karash mumkin. Tushum fakat eksport yordamida ta`minlanishi mumkin. Aksincha, xorijiy tovarlarni va xizmatlarni sotib olish (import) uchun to`lovlar va xorijiy valyuta xarajatlari bilan boglik bo`ladi. Bunda tovar deganda ayirboshlanadigan xar kanday narsa tushuniladi, ya`ni, u moddiy ne`mat, xizmat, ishchi kuchi, kapital.
Joriy operatsiyalarning asosiy moddasi tovarlar eksporti va importi xisoblanadi, ularning farki tashki savdo balansining koldigi deb yuritiladi. Misolimizda bu balans salbiydir, ya`ni, mamlakat tovarlarni chetga olib chikishdan ko`ra ko`prok olib keladi (-75).
Joriy operatsiyalarning keyingi moddasi – bu, xizmatlar (transport, sugurta, sayyoxlik xizmatlari va boshkalar) eksporti va importidir. Misolimizda tovarlar bilan bo`lgan operatsiyalardagi kabi xizmatlar bilan bo`lgan operatsiyalarda xam mamlakat xorijiy xizmatlarni ko`prok oladi ya`ni, masalan, mamlakatda yashovchilar xorijga chetdan mamlakatga keladigan sayyoxlarga nisbatan ko`prok boradilar, shuningdek, mamlakatdagi tadbirkorlarga xorijiy transport va sugurta xizmatlarini ko`rsatish xajmi xorijiy tadbirkorlarga mamlakatda trasport va sugurta kompaniyalari ko`rsatadigan xizmatlar xajmiga karaganda yukorirok va x.k. Bu operatsiyalar bo`yicha xam balans salbiy koldikka ega (-12).
Investitsiyalardan daromadlar, foizlar va dividendlar bo`yicha to`lovlarni o`z ichiga oladi. Agar xorijga ko`yilgan milliy kapital uchun chet to`lovlari bo`yicha tushumlar mamlakat iktisodiyotiga jalb etilgan xorijiy kapital uchun to`lanadigan to`lovlar mikdoridan ko`p bo`lsa, unda sof daromad musbat bo`ladi (+8).
Transfert ko`rinishida pul o`tkazishlar shu mamlakatlarning xorijda yashayotgan fukarolariga to`lanidagan nafakalarni, muxojirlarning xorijdagi o`z karindoshlariga pul o`tkazmalari, turli ko`rinishdagi xukumat yordamlarini o`z ichiga oladi. Jadvaldan ko`rinib turibdiki, xorijga jo`natilayotgan pul o`tkazishlar mikdori olinayotganiga nisbatan yukori, ya`ni, operatsiyalar mamlakatdagi xorijiy valyuta zaxiralarini kamaytiradi (-8).
Joriy xisoblar bo`yicha barcha operatsiyalar yigindisi joriy operatsiyalar balansini tashkil etadi. Bizning misolda u salbiy (-87). Bu esa mamlakatda import operatsiyalari natijasida xorijiy valyutaga bo`lgan talab uning eksport operatsiyalari ta`minlaydigan taklifdan ortik bo`lishini anglatadi. Boshkacha aytganda, ushbu xolda mamlakat to`lov balansi joriy operatsiyalar bo`yicha kamomadga ega.
Makroiktisodiy modellarda joriy operatsiyalar balansi koldigi kuyidagicha beriladi:
To'lov balansidagi defitsit mamlakat eksportga qaraganda ko'proq mahsulot, kapital va xizmatlarni import qilishini anglatadi. Shuning uchun u o'z importini to'lash uchun boshqa mamlakatlardan qarz olishi kerak. Qisqa muddatda bu mamlakat iqtisodiy o'sishini qo'llab-quvvatlaydi. Bu o'qish uchun to'lash uchun maktabdan kredit olishga o'xshaydi.
Uzoq muddatli istiqbolda mamlakat aniq jahon iqtisodiy ishlab chiqarishining ishlab chiqaruvchisi emas, balki iste'molchisiga aylanadi. Siz kelajakdagi o'sishga sarmoya kiritmasdan, iste'mol uchun to'lash uchun qarzga botishingizga to'g'ri keladi.
Agar defitsit etarlicha uzoq davom etsa, mamlakat o'z kreditorlarini to'lash uchun o'z aktivlarini sotishi kerak. Ushbu boyliklarga tabiiy resurslar, er va tovar kiradi.
Balans profitsiti
To'lov balansining profitsiti bu mamlakatning importidan ko'ra ko'proq eksport qilishini anglatadi. Sizning hukumatingiz va rezidentlaringiz tejamkorlardir. Ular barcha milliy ishlab chiqarishlarni to'lash uchun etarli kapital bilan ta'minlaydilar. Ular hatto mamlakat tashqarisida ham qarz berishlari mumkin edi.
Ortiqcha narsa qisqa muddatda iqtisodiy o'sishni kuchaytiradi. Mahsulotlaringizni sotib oladigan mamlakatlarga qarz berish uchun sizda qo'shimcha mablag'lar mavjud. Eksportning ko'payishi fabrikalarda ishlab chiqarishni ko'paytiradi va ko'proq odamlarni yollashga imkon beradi.
Uzoq muddatli istiqbolda mamlakat faqat eksport hisobiga o'sishga juda bog'liq bo'lib qoladi. Siz o'z fuqarolaringizni ko'proq pul sarflashga undashingiz kerak. Kattaroq ichki bozor mamlakatni valyuta kurslarining tebranishlaridan himoya qiladi.
xususiyatlari
To'lov balansi mamlakatda jismoniy shaxslar, davlat idoralari va kompaniyalari millatdan tashqaridagi boshqa tashkilotlar bilan amalga oshiradigan barcha operatsiyalarni o'z ichiga oladi.
Ushbu bitimlar mahsulot eksporti va importi, kapital va xizmatlar, shuningdek pul o'tkazmalari va tashqi yordamdan iborat. Mamlakatning sof xalqaro investitsiya holati va to'lov balansi uning xalqaro hisobvarag'ini tashkil etadi.
To'lov balansida qayd etilgan barcha operatsiyalar yig'indisi nolga teng bo'lishi kerak, qachonki kapital hisobi keng belgilansa. Buning sababi shundaki, hisob-kitob schyotidagi har bir kredit kapital hisobvarag'ida tegishli debetga ega va aksincha.
Biroq, amalda statistik farqlar har qanday iqtisodiyot o'rtasida amalga oshirilgan bitimlarning har birini aniq hisoblash qiyinligi tufayli yuzaga keladi.
Agar biron bir mamlakat mahsulotni eksport qilsa, u joriy hisobvarag'ning krediti hisoblansa, u kapital hisobvarag'i debeti bo'lgan holda, ushbu element to'langanda xorijiy kapitalni import qiladi.
Agar mamlakat kapital eksporti orqali o'z importini moliyalashtira olmasa, buni Markaziy bank zaxiralarini kamaytirish orqali amalga oshirishi kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: |
