Termiz davlat universiteti fuqarolik jamiyati

2-Mavzu: Mehnat huquqi bilan tartibga solinadigan mehnatga oid ijtimoiy munosabatlar tushunchasi va ularning turlari.


Mehnatga doir munosabatlar va ularning о‘ziga xos xususiyatlari.

О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 37-moddasiga binoan har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda kо‘rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoya qilinish huquqiga egadir.

Sud hukmi bilan tayinlangan jazoni о‘tash tartibidan yoki qonunda kо‘rsatilgan boshqa hollardan tashqari majburiy mehnat taqiqlanadi.
О‘zbekiston Respublikasi mehnat qonunlarining asosiy vazifalari:

• 
  xodimlar, ish beruvchilar, davlat manfaatlarini e’tiborga olgan holda, mehnat bozoriga samarali amal qilish;
  
• 
  xaqqoniy va havfsiz mehnat shart-sharoitlarini yaratish;
  
• 
  xodimlarning mehnat huquqlari va sog‘lig‘ini himoya qilinishini ta’minlash;
  
• 
  ish sifati yaxshilanishiga, moddiy va madaniy turmush darajasining yuksalishiga ahamiyat berish.
  

Respublikada Konstitusiya va mehnat munosabatlarini tartibga solib turuvchi qonunlarga asosan majburiy mehnat, ya’ni biror-bir jazoni qо‘llash bilan tahdid qilish orqali ish berishga majburlash taqiqlanadi. Lekin harbiy yoki muqobil xizmat tо‘g‘risidagi qonunlar asosida, favqulodda xolat yuz bergan sharoitlarda, sudning qonuniy kuchga kirgan hukmiga binoan va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda bajarilishi lozim bо‘lgan ishlar majburiy hisoblanmaydi.
Mehnat qonunlarida har bir shaxsning mehnat huquqlarini himoya qilishning kafolatlanishi tasdiqlangan. Mehnat qonunlarining maqsad va vazifalariga xalqaro shartnomalar, konvensiyalarning qoidalari Respublikada qо‘llanishilishi, chet el fuqarolari va fuqaroligi bо‘lmagan shaxslarning ham mahnat munosabatlariga nisbatan tadbiq etilishi kiradi.
Qonun bо‘yicha mehnat qilish huquqiga ega shaxslar, agar ish beruvchi bilan mehnat shartnomasini tuzgan bо‘lsa, mehnatga oid mehnatga oid munosabatlarning subyekti bо‘lib hisoblanadi. Mehnat qilish huquqi 16 yoshdan beriladi. Ayrim hollarda 15 yoshga tо‘lgan shaxslarga ota-onasidan birining roziligi bо‘yicha mehnat qilish, ishga qabul qilinish huquqi beriladi. 14 yoshga tо‘lgan о‘quvchilar ota-onasidan biri yoki ularning о‘rnini bosuvchilar roziligi bilan yozgi ta’tillarda, о‘qishdan bо‘sh vaqtlarida ishga qabul qilinishlari mumkin. Demak xodim 14,15,16 yoshdan mehnatga oid munosabatlarning subyekti bо‘lishi mumkin.
Ish beruvchi quyidagi asoslarda mehnatga oid munosabatlarning subyekti bо‘lishi mumkin:

• 
  korxonalar, shu jumladan, ularning alohida tarkibiy bо‘linmalari rahbarlari timsolida;
  
• 
  mulkdorning о‘zi ayni bir vaqtda rahbar bо‘lgan xususiy korxonalar;
  
• 
  о‘n sakkiz yoshga tо‘lgan ayrim shaxslar qonun xujjatlarida nazarda tutilgan hollarda.
  

Mehnat qonunlarida xodimning va ish beruvchining asosiy huquqlari va burchlari kо‘rsatilgan:

• 
  xodim о‘z mehnatiga tegishli haq olish;
  
• 
  mehnat ta’tillaridan foydalanish;
  

• 
  ijtimoiy ta’minot olish;
  
• 
  malaka oshirish va boshqa huquqlarga ega.
  

Ish beruvchi esa:

• 
  korxonani boshqarish va о‘z vakolatlari doirasida mustaqil qarorlar qabul qilish;
  
• 
  mehnat shartnomasini tuzish; xodimdan о‘z vazifalarini bajarishni talab qilish va boshqa huquqlarga ega.
  

Xodimning va ish beruvchining о‘zaro munosabatlarini tartib doirasida tutish, ikki tarafning manfaatlarini himoya qilish maqsadida xodimlarning va ish beruvchining korxonadagi vakillik organlari saylanib qо‘yiladi. Mehnat qonunlarida bu vakillik keng kо‘rsatilgan.