Termiz davlat pedagogika instituti

Sonning turlari.

• Predmetning miqdorini butunicha va qismlarga ajratib, ifodalashiga ko’ra ikki xil bo’ladi: butun, kasr.
• 1. Miqdorni, sanoqni, predmetning butunligini saqlagan holda ifodalovchi sonlar butun sonlar deyiladi.
• 2. Butunning qismini ifodalovchi sonlar kasr sonlar deyiladi: yarim, chorak, nimchorak.
• 3. Butun va kasr son aralash holda qo’llanilsa, kasrli son – aralash son deyiladi: bir butun, o’ndan ikki.

• www.arxiv.uz

Sonning ma’no turlari.

• Sonlar ma’no va grammatik xususiyatlariga ko’ra 2 turga ajratiladi: 1. Sanoq sonlar. 2. Miqdor sonlar.
• Sanoq sonlar predmetning, ish-harakatning miqdorini, sanog’ini, sonini anglatadi. Sanoq sonlar predmetlarni donalab, taqsimlab, jamlab, taxmin-chamalab ko’rsatadi.
• Sanoq sonlar quyidagi turlarga bo’linadi:
• 1. Miqdor sonlar bir turdagi predmetlarning umumiy miqdorini bildiradi: besh, yuz, ming.
• Miqdor sonlar hisob so’zlari bilan qo’llanadi. Ular ot turkumiga mansub so’zlardir. Hisob so’zlari quyidagi o’lchov birliklarini bildiradi:

• www.arxiv.uz

• donalikni: dona, tup, bosh, tuyoq, ...
• butunning bo’lagini: tilim, chimdim, lagan, savat, qop,...
• juft predmetlarni: juft, jo’ra, pora.
• Og’irlikni: grammm, kilogramm, pud, tsentner, tonna;
• Uzunlikni: m, mm, km, qadam, qarich, odim, enli;
• Suyuqlikni: litr, stakan, kosa, xovuch, xo’plam;
• Pul qiymatini: so’m, tiyin, tanga;
• Yosh o’lchovini: yosh, kunlik, oylik;
• Vaqtni: asr, yil, daqiqa, hafta, sutka, kun.

• www.arxiv.uz

• 2. Dona son. Bir xildagi predmetlarning yakkalab, donalab sanaladigan umumiy miqdorini bildiradi. 2 usul bilan hosil bo’ladi:
• morfologik usul: miqdor songa – ta qo’shimchasini qo’shib;
• sintaktik usul: miqdor sondan so’ng donalikni bildiradigan hisob so’zlarini keltirib.
• 3. CHama son. Predmetning taxminiy miqdorini bildiradi. Miqdor songa –tacha, -larcha, -lab qo’shimchalarini qo’shib va ketma-ket keladigan birlik, beshlik, o’nlik, yuzlik, mingliklarni juftlab hosil qilinadi.
• 4. Jamlovchi son bir xildagi predmetlarning donalab sanalishidan kelib chiqadigan miqdorni jamlash orqali ifodalaydi. Miqdor songa – ov, -ovlon, - ala qo’shimchalarini qo’shib hosil qilinadi.
• 5. Taqsim son bir xildagi predmetlarning guruhlanish, taqsimlanish miqdorini bildiradi.
• Miqdor songa – tadan qo’shimchasini qo’shib, dona sonlarni takrorlash orqali (beshta – beshta, beshta-beshtadan) hosil qilinadi.

• www.arxiv.uz