|
2-kun
Topografik kartalardan relefni urganish.
Relefning asosiy shakllari.
Joydagi notekisliklar, ya‟ni past-balandliklar yigindisiga shu joyning relefi
deyiladi.
Er yuzi relefining shakllari, ularning kelib chikishi, rivojlanishi va tarkalaishini
urganadigan fan geomorfologiya deb ataladi.
Relf shakllarini kelib chikishi, katta-kichikligi, xarakteri, dengiz satxidan
balandligi, tashki kurinishi va boshka xususiyatlari jixatidan bir necha xilga bulish
mumkin. Geodeziyada relef shakllarini tashki kurinishi jixatidan turlarga ajratish
qabul kilingan. Relef shakllari tashki kurinishiga karab, kavariq ya‟ni bo’rtib chikkan
va botik buladi. Relefning burtib chikkan shakllariga dung, tepa, gryada, tog, tog
tizmasi va boshkalar, botik shakllariga esa vodiy, jar, dara, balka, chukurliq pastliq
kozonsoy, soy va boshkalar kiradi.
Atrofdagi tekis joydan gumbazsimon yoki konussimon ko’tarilib turgan
balandlik tepa deyiladi. Tepaning nisbiy balanligi 200 mgacha buladi. Nisbiy
balandligi 100 mgacha bulgan tepa dung deb ataladi. Uzunasiga davom etgan kator
tepaliklar gryada deb ataladi. Uning nisbiy baladnligi 200 mgacha buladi. Togatrofdagi tekislikdan kad kutargan balandlikdir. Tog gumbazsiman, konussimon,
piramida shaklda va boshka shakllarda bulishi mumkin, nibiy balandligi 500 mdan
oshadi. Togning eng baland kismi tog tepasi, utkir uchli tog tepalari chukki deyiladi.
Katorasiga davom etgan toglar tog tizmasini tashkil etadi. Ikki yoki bir necha tog
tizmasining bir-biriga tutashgan joylari tog tugini (uzel) deb ataladi. Relefning botik
shakllaridan eng kattasi vodiydir. Vodiylarning uzunligi, kengligi, chukurligi turlicha buladi.
Tepa, tog yonbagirlari xar xil: silliq kavariq botiq terrasali va murakkab bulishi
mumkin. Sillik yon bagirning nishabi uzgarmaydi. YOn bagir nishabi kiyalik
burchagi bilan ulchanadi. Kiyalik burchagi 5 graduschaga bulgan yon bagr yotiq 5
dan 20 gradusgacha bulgani-kiya, 20 dan 45 gradusgacha bulgani-tiq 45 dan kattasi
juda tik yon bagir deb ataladi. Kabarik yon bagirning nishabi boshlanish kismidan
yotik bulib, pastga tushgani sari tikligi oshadi. Botik yon bagirning nishabi, aksincha,
yukori kismida tik bulib, pastga tushgani sari yotiklashadi. Kiya va tik yon bagirdan
yotik yon bagirga utiladigan joy yon bagirning bukilgan joyi, ketma-ket bukilishlar
orasidagi maydon terrasa deyiladi.
Ikki tomonidagi nishab kismi-yon bagiri bir xilda kiya bo’lgan vodiy
simmetrik shakldagi vodiy, bir yon bagiri yotiq ikkinchisi tik bulgani assimmetrik
shakldagi vodiy deyiladi. Vodiylarning tegidan daryo, soy oksa-daryo, soy vodiysi,
xech kanday suv okmasa-kuruk vodiy deb ataladi. Vodiyning xamma vakt daryo okib turadigan kismi-daryo uzani toshkin vaktida suv bosadigan joylar kayir (poyma)
deyiladi. Vodiy yon bagiridagi gorizantal va supasimon joylar, kayirdan boshlab
xisoblaganda birinchi kayir usti terrasasi, ikkinchi kayir usti terrasasi deb ataladi va
xokazo.
Vaktincha oqqan suv o’yib ketgan uzun chukurlar jar deyiladi. Odatda jarlarnig
yon bagiri tik bulib, unda usimlik usmaydi. Jarlarning uzunligi bir necha metrdan
o’nlab kilometrlarga, chukurligi 50 m ga borishi mumkin. YOn bagiri juda tik kichik
jar jilga deyiladi. Jilga suv yuvishi natijasida kattalashib, jarga aylanadi.
CHukurlashishdan to‟xtagan, yon bagiri yotik va tagini chim bosgan yassi jarlikka
balka deyiladi. Kushni vodiylar yoki soylar xavzasi bir-biridan suv ayirgich chizik
bilan ajraladi. Karama-karshi tomonlarga yo’nalgan vodiylarning birlashgan joyi bel
yoki egar deb yuritiladi. Togli rayonlardagi yon bagirlari juda tiq koyali, chukur
vodiylar dara deb ataladi. YOn bagirlari goyat tiq juda tor dara deb yuritiladi.
Tagidan xamma tomonga balandlashib boradigan relefning botik shakliga kozonsoy
(kotlovina) deyiladi. Sun‟iy chukurlar, cho’kma va o’yilmalar, shuningdek
tuprokning cho’kishi natijasida xosil bulgan uydimlar va boshkalar relefning kichik
botik shakllariga kiradi.
Suv ayirgich chiziq vodiyning tubi (talveg), yon bogirning bukilgan joyi va
balandliklar etagi relefning asosiy orografik- chiziklari deyiladi. Orografik chiziklar
joy relefining past-balandligini aniklashga yordam beradi va joy relefini topografik
kartalarda tasvirlashda asos bulib xizmat kiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
