Termiz agrotexnologiyalar va innovatsion rivojlanish instituti zooinjeneriya,veterinariya va ipakchilik kafedrasi veterinariya mikrobiologiyasi

Go’sht-peptonli bulon (GPB) tayyorlash uchun go’sht suviga 0,9% natriy xlorid va 1% pepton qo’shiladi. Keyin u 10 daqiqa qaynatiladi, pH (7,2-7,4) aniqlanadi, sovutiladi, filtrlanadi; oldingi miqdoriga yetkazish uchun suv qo’shiladi, zarur idishlarga quyib, avtoklavda 120°C da 30 daqiqa sterillanadi.
Go’sht-peptonli agar (GPA) tayyorlash uchun GPB ga kesib maydalangan 2-3 % quruq agar qo’shib butunlay erib ketgunicha qaynatiladi, so’ngra pH 7,2-7,4 aniqlanadi. Paxta-doka yoki filtr qog’ozda filtrlanadi, muhit reaksiyasi tekshiriladi va to’g’rilanadi, zarur idishga quyib 30 daqiqa davomida 120° C da avtoklavda sterillanadi. Probirkalardagi GPA qiyalatiladi.
Go’sht-peptonli jelatina (GPJ) tayyorlash uchun GPB ga 10-20% jelatina qo’shiladi, u bo’kkandan keyin eriguncha isitiladi. pH 7,2-7,4 gacha keltiriladi, qog’oz filtrda filtrlanadi, probirka va kolbalarga quyib, keyin 3 kun 20 daqiqadan Kox apparatida sterillanadi.
Go’sht-peptonli yarim suyuq agar GPB singari tayyorlanadi, faqat agar kamroq miqdorda-ya'ni 0,15-0,5% qo’shiladi.
Mikroorganizmlar muhit reaksiyasiga juda sezgir bo’ladi. Oziq muhitining reaksiyasi ikki usulda elektrometrik (LPU 01 markali pH-metrda) va kalorimetrik usulda aniqlanadi. Ko’pincha oddiy Mixaelis to’plami, Uolpol komporatoridan foydalaniiadi. To’plamda pH 5,4 -8,4 gacha bo’lgan indikatorlar bor (metanitrofenol, paranitrofenol). Komporatordagi maxsus 6 ta uyaga sxemada ko’rsatilgandek (34-rasm): 2- uyaga 2 ml dan muhit va distillangan suv, 1 ml indikator; 1, 3 uyalarga 2 ml muhit va 3 ml distillangan suv; 5- uyaga 5 ml distillangan suv solingan probirkalar; 4, 6-uyalarga kavsharlangan standart indi-katorlar joylanadi. pH talab qilingan ko’rsatkichdan past bo’lsa 0,1 n NaOH, yuqori bo’lsa 0,1 n HCl eritmasi bilan kerak darajaga yetkaziladi va necha ml sarflangani aniqlanadi. 2ml muhitga 0,3 ml sarflandi. Muhitning umumiy miqdori - llitr. Unga qancha NaOH qo’shamiz? Demak, 0,3x1000:2=150ml 0,ln. yoki 15 ml 1 n NaOH qo’shish kerak. Odatda pli 0,1-0,2 ga ko’proq olinadi, chunki avtoklavdan keyin u kislotali tarafga o’zgaradi va optimal holga tushadi.
Qattiq ozuqa muhiti suyuq ozuqa muhitiga agarning yopishqoq moddalari yoki jelatin qo‘shib tayyorlanadi . Agar-agar (jele) – dengiz suv o‘tlaridan olinadigan o‘simlik mahsulotidir . Agar- agar suvda 80-86°S da eriydi , 36-40°Sda esa qotadi .
Biotexnologik tanlangan obyektlarni o‘stirish maqsadida ozuqa muhitiga o‘simlik va hayvon yoki mikroorganizmlar mahsulotlari hisoblangan qo‘shimcha biogen moddalar solinadi. Bunday moddalarga go‘sht ekstrakti,makkajo‘xori uni, dengiz o‘tlari va shu kabilar kiradi. Shuningdek bu maqsadda sintetik, sof kimyoviy moddalardan ham foydalaniladi. `Biotexnologiyada foydalaniladigan ozuqa muhitlariga boigan talablar mikrobiologiyada mikroorganizmlami ko‘paytirish uchun tayyorlanadigan ozuqa muhitlariga qo'yiladigan talablardan unchalik farqqilmaydi. Biotexnologiyada ishlatiladigan substratlar ma'lum biraniq mezonlarga javob berishi lozim . Mikroorganizmlarni o’stirishda qattiq va quriq oziqa muhitlarining namligi juda katta ahamiytga ega. Agarda muhitning namligi 11 20% atrofida bo’lsa, mikroorganizmlarm umuman o’smaydi. 
Birmunchako’proq o’sish hollarini namlik 30% bo’lganda kuzatish mumkin. Namlikning 40 45% bo’lishi mikroorganizm kulturasining mo’tadil o’sishiga va spora hosil qilishiga juda qulay sharoit hisoblanadi . Bu holat spora hosil qiluvshi ferment produsentlarining ekish materiallarini olishda ishlatiladi. Muhitning namligi 53-58% bo’lganda hosil qilingan fermentlarning to’planishi kuzatiladi . Namlik 60-68% bo’lganda fermentlarning biosintezi pasay boshlaydi va bu holat oziqa muhiti ishiga kiradigan havoning yomon o’tishi bilan tushintiriladi . Kulturalarni qattiq oziqa muhitida o’stirish natijasida uning tarkibida quruq moddalarning miqdori kamayib , SO2 va suvga aylanadi . SHu sababli , agarda mikroorganizmni o’stirish yopiq idishlarda (kolba, maxsus kyuvetalar va h.k.) olib borilsa, bug’lanish natijasida namlikning ortishi kuzatiladi . Agarda o’stirish jarayoni oshiq idishlarda olib borilsa , kulturani va oziqa muhitining qurib qolishi va hosil bo’lgan maxsulot faolligi kamayishi kuzatiladi. Namlikning darajasi va mo’’tadilligi har bir o’stirilayotgan produsentning fiziologik xususiytlariga , oziqa muhit tarkibi va boshqa omillargabog’liq bo’lib, har bir omil tadqiqot yo’li bilan aniqlanadi.
O’sayotgan kulturani havo bilan ta’minlash darajasi ko’pinsha o’stirish usuli va ferment produsentlarining fiziologiysi bilan belgilanadi . Bu jarayon asosan ush maqsadni o’z oldiga qo’ydi: 1. O’sayotgan mikroorganizmlarni o’sish va rivojlanishi ushun zarur bo’lgan kislorod bilan ta’minlash; 2. Gaz ko’rinishidagi moddalar bilan ifloslangan havoni shiqarib tashlash; 3. Mikroorganizmlarning o’sish jarayonida hosil bo’ladigan issiqlikni qisman bartaraf qilish yoki shiqarib yuborishMikroorganizmlarni qattiq oziqa muhiti sirtida o’stirishda vujudga kelgan issiqlikni shiqarish masalasi katta ahamiytga ega. SHuning ushun mikroskopik  zamburug’larni o’stirishda ularning o’sish bosqishlariga katta e’tibor berish kerak, shunki aynan shu guruh mikroorganizmlar qattiq oziqa muhiti sirtida o’stiriladi . Birinshi guruh - zamburug ’ sporasi yoki konidiylarini bo’kishi va rivojlanishidir. Uning muddati 10-12 soatga sho’ziladi. Bu bosqish aytarli issiqlik ajralishi bilan kuzatilmaydi va oziqa muhit komponentlari o’zgarmaydi. Oziqa muhiti sirtida po’panak hosil bo’lishi bilan ikkinshi bosqish (tropofaza) miseliylarning faol o’sish bosqishi boshlanadi.
U odatda 12-40 soat va shu bilan birga oziqa muhitidagi moddalarni ko’p miqdorda iste’mol qilishi, isssiqlik, is gazi va suv ajratishi bilan davom etadi. Bunda mikroorganizm oziqani miseliylari bilan to’liq o’rab oladi. Aynan mana shu bosqishda ko’p miqdorda issiqlik ajraladi va umumiy ajraladigan issiqlikning 75-80% ini tashkil qiladi. 1 t. kultura bir soat davomida faol o’sish bosqishida 7,6 m3 ga yqin kislorodni o’zlashtiradi yoki havoga bo’lgan nisbatda esa 36,5 m3 ni o’zlashtiradi. Zamburug’larni mo’tadil o’sishi umumiy havoning sarfi o’rta hisobda 1 t. kultura ushun 600-650 m3 ni tashkil qiladi. Ushinshi bosqish (idiofaza) kulturani morfologik va biokimyoviy ixtisoslashishi kuzatiladi, y’ni bunda mikroorganizmlar konidiylarni va ikkilamshi metabolitlarni hosil qiladilar. Ushbu bosqishda mikroorganizmlar hujayra tashqarisiga shiqariluvshi fermentlarni hosil qiladilar. Bunda o’stirish xonalarida haroratni 3-40 S ga tushirish va havo almashtirishni 3-5 martaga kamaytirish zarur. Mikroorganizmlarni suyuq oziqa muhitlarida o’stirish davomida ham havo bilan ta’minlashga va is gazi bilan ifloslangan havoni fermentyordan shiqib ketish rejimiga e’tibor berish kerak. Masalan, bir kultura har xil aerasiy sharoitlarida bir xil fermentni har xil xususiyti bilan hosil qilishi mumkin. Umuman olganda havo bilan ta’minlash mikroorganizmni o’stirish jarayonini va ferment hosil qilishini tezlashtiradi. O’stirish davomiyligi ham muhim ko’rsatkishlardan biri bo’lib, u maksimum ferment ishlab shiqarish samaradorligini belgilaydi. U juda ko’p omillarga bog’liq: oziqa muhiti tarkibi va uni produsentga uzatish usuli, muhitni havo bilan ta’minlanganlik darajasi, produsent turi, ferment xususiyti va boshqalardir. O’stirish davomiyligi ko’pinsha produsentning fiziologik xususiytlariga bog’liq bo’ladi. Masalan, B.mesenterisus PB ushun - 36 soat bo’lsa, Asp.awamori ushun esa 144 soatni tashkil etadi. pH ko’rsatkishining ta’siri.
Mikroorganizmlarni qattiq oziqa muhiti sirtida o’stirishda muhitning rN ko’rsatkishi uning namligi kam va kushli buferli bo’lganligi sababli fermentlarning hosil bo’lish jarayonlariga kam ta’sir qiladi. Lekin rN ko’rsatkishi suyuq oziqa muhitida asosiy hal qiluvshi ahamiytga ega bo’lib, oziqani sterilizasiy qilishda va kulturani o’stirish davomida tez o’zgaradi. qattiq oziqa muhitlari sirtida produsentlarni o’stirish jarayonida ular suv bilan namlanadi va namlangan muhitning rN ko’rsatkishi 5,0-5,6 tashkil qiladi. Ko’pinsha oziqa muhiti sifatida ishlatilgan o’simlik bo’lakshalari xlorid, sulfat yoki sut kislotalarining kushsiz eritmasi bilan  namlanadi va ularning rN ko’rsatkishi 4,5-5,0 atrofida bo’ladi. Kislotalarni qo’shish natijasida oziqa muhiti mikroskopik zamburug’larning o’sishi ushun selektiv sharoitga aylanadi. Bunda havo va oziqani sterilizasiy qilish xarajatlari bir munsha kamaydi. Suyuq oziqa muhitlari rN ko’rsatkishi mikroorganizmlarni o’stirishda juda katta ahamiytga egadir. Eng ko’p e’tiborni albatta, oziqaningg boshlang’ish va sterilizasiy hamda mikroorganizm o’sishi paytida kation va anionlarni iste’mol qilishi natijasida o’zgaradigan rN ko’rsatkishiga berish kerak. SHunday iste’mol natijasida kultural suyuqlik yo kislotali yoki ishqorli muhitga o’tib ketadi. Muhitning  mo’tadil rN ko’rsatkishi produsentning xususiytiga bog’liq va shunga qaramay ba’zi umumiy qonuniytlarni ko’rish mumkin. Zamburug’ va ashitqi mikroblariga o’xshash organizmlar rN ko’rsatkishi 3,8-5,6 bo’lgan sharoitda yxshi o’sadi va ferment hosil qiladi. Bakteriylar esa rN ko’rsatkishi neytral (6,2-7,4) qiymatlarda faol rivojlanadi. ßna shunday ma’lumotlar borki agarda rN ko’rsatkishi faqat ma’lum bir qiymatda ushlab turilsa bunday sharoitda o’stirilgan produsent bitta kerakli fermentni hosil qilishi mumkin. Ko’pshilik mikroorganizmlar rN omili ta’siriga juda ta’sirshan bo’ladilar va bu ko’rsatkishning sezilarli darajada salbiy yoki ijobiy tomonga o’zgarishi, ularning ferment hosil qilish qobiliytlariga birdaniga ta’sir qiladi
Laboratoriya amaliyotida ba'zi materiallarni bakteriologik tekshirganda unda ikki yoki bir necha tur mikroblar aralashmasi bo’lishi mumkin. Undan ajratib olingan bir turga mansub mikrobga sof kultura deyiladi
Mikroblarning sof (bir turining) kulturasini ajratish bakteriologik tekshirishlarning asosiy ishi hisoblanadi. Mikroblarning xususiyatlarini o’rganish va ularning turini aniqlash uchun faqat uning sof kulturasi ishlatiladi. Sof kulturani ajratish maqsadida maxsus ekish usullarida bakteriyalarni alohida koloniyalar hosil qilib o’sishiga erishiladi (zich oziq muhitda). Koloniya bitta mikrob hujayrasining ko’payib, rivojlanishidan hosil bo’lishini hisobga olsak, alohida bitta koloniyadan steril oziq muhitga qayta ekilsa, sof kultura ajratib olishga imkon beradi. Sof kulturani ajratishning har xil usullari mavjud: Paster, Kox, Drigalskiy, fizikaviy, kimyoviy va biologik.