Terminlerge túsindirme

TERMINLERGE TÚSINDIRME
A
ABISSAL' - abissal' oblastning qısqartirilgan mánisi.
ABISSALL' YoTQIZIQLAR - teńiz hám okean tubining 3000 m den tereń bóleginde payda bolǵan shógindi fatsiyalar.
ABISSAL' JINS - teńizdiń úlken tereńliklerinde payda bolǵan taw jinsi.
ABISSAL' OBLAST' - okean hám teńizler tubining 3000-6000 m tereńlikke tuwrı keletuǵın bólegi. Okean tubining 75% ga jaqın bólegin iyelegen. Abissal' oblastga quyash nurı jetip barmaydı. Temperatura 1-20 S, tek suw qatlamınıń joqarı bóleginde 3-40 S. Gidrostatik basım joqarı (100-120 MPa). Haywanot hám ósimlik dúnyası teńiz juldızları, mollyuskalar, kóp túkli jawın qurtılar, balıq hám bakteriyalar hám de ayırım zamarıqlardan ibarat.
ABLYaTsIYa - eriw, puwlanıw hám mexanik dárz ketisler nátiyjesinde mızlıqlar massasınıń azayıwı. Ablyatsiya muz tagida, muzning ishki bóleginde, muz maydanında júz boladı.
ABRAZIYa - jınıslardıń suw tolqını hám aǵımı tásirinde mexanik bólekleniwi (dárz ketiwi). Abraziya dárya, teńiz, kól, suw bazaları arqalında jedel júz boladı. Taw jınısları qıraqqa tolqın, tas úzindileri hám qum kelip urılıwınan bóleklenedi. Suw astında abraziya aste keshedi, lekin onıń kúshi teńiz hám suw bazaları arqalında bir neshe on, okeanlıqta 100 m ga jetedi. Abraziya nátiyjesinde abrazion terrasalar hám tegislikler payda boladı.
ADIRLAR - Oraylıq Aziya tawlarınıń dónli etekleri. Teńiz júzesinen 400-500 m den 1000 -1500 m ge shekem bálent. Salıstırǵanda jas taw jınıslarınan quram tapqan. Ádirler áyyemgi tog'oldi tegislikleriniń deformatsiyalanishi hám eliriwinen júzege keledi. Ádirler maydanı qıya bolıp, dalańlıqlardan ibarat, kóp orınlarda say hám de jarlar menen kesilib, ayırım -ayırım bólimlerge bolınıp ketedi. Ádirler tiykarınan Oraylıq Aziyanıń shól hám yarım shól regionlarına tán. Ferǵana, Hisor, Surxondaryo, Qashqadárya hám Tashkentoldi oypatlıqlarında kóbirek konglomerat hám chaqiqtoshlardan ibarat bolıp, birpara orınlarda lyoss (saw topıraq ) menen oralǵan. Bedlend relefine uqsas (bedlend relef formasına qarang).
AKKRETsIYa JARAYoNI - taw jınısları bóleksheleriniń toplanıp, quyiqlashishi, lekin olar júdá aste dawam etedi.
AKKUMLYaTsIYa - geomorfologiyada qurǵaqlıq maydanı yamasa suw háwizlerinde, dárya tubida mineral elementlar yamasa organikalıq shógindilerdiń toplanıwı. Akkumlyatsiya tiykarınan jer maydanınıń tektonik háreketler tásirinde tomenlegen (iymeygen, sinekliza, sinklinal', oyıq ) bóleginde júz boladı. Toplanıw tezligi hám shógindiler quramı bir normada bolmawi relef payda etiwshi hám de shógindiler toplanıwın júzege keltiretuǵın endogen hám ekzogen processlerdiń ritmik ózgeris sharayatına baylanıslı.
AKKUMLYaTsIYa BAZISI - akkumlyatsiyaning eń sońǵı noqatı, odan joqarıda akkumlyatsiya júz bermeydi hám denudatsiya menen almasinadi. Akkumlyatsiya bazisidan ótetuǵın gorizontal tegislik onıń júzesi dep ataladı. Akkumlyatsiya bazisi júzesinde relefdiń payda bolıwı júz beredi. Jer ústi (subaeral) hám suw astı (subakval) akkumlyatsiya bazisi parıq etedi.
AKKUMLYaTIV TEKISLIKLAR - kelip shıǵıwı túrlishe bolǵan bos shógindi jınıslarınıń toplanıwı (akkumlyatsiyasi) den payda bolǵan tegislikler. Jınıslar basqa orından samal, mızlıq, suw hám basqa faktorlar tásirinde keltirilib toplandı. Akkumlyativ tegislikler tiykarınan platforma hám orogen oblastlarning oyıq bóleginde quram tabadı. Geyde akkumlyativ tegislikler materik mızlıqlardıń háreketi nátiyjesinde joqarılaw biyikliklerde de júz beriwi múmkin.
ALLYuVIY, ALLYuVIAL' YoTQIZIQLAR - dárya oypatlıqlarında turaqlı oqar suw payda etgen yotqiziqlar. Allyuviyning granulometrik hám mineral quramı, struktura -teksturaviy ózgeshelikleri dáryanıń gidrologik rejimine, suw toplantuǵın maydandıń geomorfologik sharayatı hám denelerdiń túrine qaray ózgeriwshen boladı. Turpayı bólekler suwda aqqan waqtında qatarlasıp, bir-birine ishqalanib tegislenedi, ótkir qırları joǵalıp, anaǵurlım domalaq formaǵa kiredi. Allyuviy bólekleri mayda -iriligine kóre tastıń úlken bir bólegi (doǵalaq tas), maydalanǵan tas, mayda maydalanǵan tas, qum, qumoq, saz topraqlardan ibarat. Allyuviy bólekleri dárya ózeniniń qiyaligi hám suw aǵımı kúshiniń ózgeriwine kóre yotqizilish waqtında saralanadı : irileri (tastıń úlken bir bólegi, maydalanǵan tas ) dáryanıń joqarı bóleginde, ortashaları (mayda maydalanǵan tas, maydalanǵan tas ) orta bóleginde, maydaları (qum, qumoq, saz topraqlar ) tómen bóleginde jatqızıladı. Allyuviy qalıńlıǵı 10 -20 m den bir neshe júz m ga, keńligi bir neshe on km ga jetedi. Saz jınıslar maydalanǵan tas ishinde linza yamasa juqa qatlam kórinisinde ushraydı.
AL'P BURMALANIShI - Orta teńiz hám Tınısh okeanınıń serharakat regioninde, kóbisi kaynozoyda júz bergen tektonogez erası. Bul waqıtta Al'p búrmeleniwi tawları, Al'p geosinklinal' búrmeli oblasti hám basqa dúzılıwlı strukturalar qáliplesken. Orta teńiz regioninde Atlas, Al'p, Karpat, Bolqon, Kavkaz, El'burs, Qrim, Himolay tawları, bólekan Oraylıq Aziyadaǵı tawlar (Kopetdog', Pomir) hám basqa taw dizbeleri payda bolǵan.
AMORF TUZILISh - qattı elementlar bóleksheleriniń (molekularlari, atomlari, ionlarınıń ) tártipsiz jaylasqan jaǵdayı. Kristall túsinigine qarsı túsinik. Amorf jaǵday mudami turaqlı emes, waqıt ótiwi menen kristall jaǵdayına ótiwi múmkin.
ANTIKLINAL' - qatlamlanǵan shógindi, effuziv, sonıń menen birge, metamorfizmga dus kelgen jınıslardıń gúmbezsimon jatıw forması. Tektonik búrmelanishga dus kelgen jınıslardıń joqarıǵa hám tómenge qaray iyiliwinen payda boladı. Áyyemgilinalning oraylıq bólegi, yaǵnıy yadrosı áyyemgi jınıslardan dúziledi. Iyiliw kúshli keshkende qanatlar qiyaligi, olardıń forması hár túrli kóriniste boladı. ANTIKLINAL' VODIY - áyyemgilinal' búrmediń juwılıp ketken gúmbezinen ótken oypatlıq. Bunday oypatlıqtıń payda bolıwına sebep búrmediń gúmbezi uzınına jarılıp, tez erroziya procesine dús keliwi bolıp tabıladı.
ANTIKLINORIY - áyyemgilinal' dúzılıwlı, uzınlıǵı ádetde 100 km hám odan kóp bolǵan quramalı búrmeli struktura. Áyyemgilinoriy búrmelengen sistemanıń iri regional struktura elementi esaplanadı. Ol iri, uzın taw dizbelerin payda etedi (úlken Kavkaz taw dizbeleri, Pomir dizbeleri).
ARID IQLIM - ıqlımlardıń geomorfologik klassifikaciyaına muwapıq (Penk, 1910 ), arid ıqlımlı oblastlardagi topraqlarda ızǵarlıq júdá kem boladı, jıllıq jawın muǵdarı 150-200 mm ge shekem. Quyash jer maydanı daǵı jınıslardı kúshli qızdıradı, qurǵaqlay hám bosoq jınıslar samalda tez uchadi, alevrit bólekler shól shetlerine ushıp barıp, relefdiń eol formaların payda etedi. Erisiw, Amudarya hám b. dáryalar arid ıqlımlı zonalardı tolıq kesip ótedi, kem suwlı dáryalar bolsa suwı oqib shıǵıp ketpeytuǵın kól yamasa kebirxoq jerlerde tawsıladı.
ARTEZIAN SUV - ózinden suw ótpkezbeytuǵın eki yamasa bir neshe qatlam arasında jaylasqan basımlı jer astı suwi. Málim tereńlikte suw háwizi payda etiwshi suwlı jıyeklerde jaylasadı. Qudıqlar menen ashılǵanda basım astında onıń júzesi joqarıǵa kóteriledi.
ASIMMETRIYa - geomorfologiyada oypatlıqlar, suvayirg'ichlar, taw dizbeleriniń eki janbawırları qiyaligining nomutanosibligi túsiniledi.
ATMOSFERA AGENTLARI - Yerni qorshap turǵan atmosferada júzege keletuǵın hám Jerge tásir etetuǵın sırtqı dinamikalıq kúshler. Atmosfera agentlerine samal, quyash radiatsiyası, jawın, qar, burshaq, muz, shıq, suw, qıraw, gúldirmama, nóser hám basqalar kiredi.
ATMOSFERA YoG'INLARI - jawın, qar, burshaq, shıq, qıraw kórinisinde jerge túsetuǵın ızǵarlıq. Onıń muǵdarı waqtıniń málim dáwiri (jıl, ay, sutka ) de Jer júzinde tóplanǵan suwdiń qalıńlıǵı (mm) menen olshenedi.
AERATsIYa ZONASI - sizot suwi júzesi menen jer maydanı arasındaǵı aralıq. Aeratsiya zonasındaǵı jınıslar gewekleri hám boslıqlarınıń kóp bólegi suw puwi hám hawa menen bánt boladı.
B
BALKA - qurǵaqlay yamasa waqtınsha oqar suwi bolǵan oypatlıq. Tubi qıya egilgan, ózeni anıq kórsetilgen, bir tegisde suvayirg'ichga ótetuǵın qabarıq janbawırlı. Tubi hám janbawırları ósimlik hám terekler menen oralǵan bolıp, ósiwden toqtaǵan jarlardan payda boladı, kemnen-kem jarlarsız da payda bolıwı múmkin.
BAR - oqiziqlar (qum, shıǵanaq hám taǵı basqalar ) jıynalısınan teńiz túpkiliklileri aldında payda bolǵan kóterilmalar qatarı.
BARXANLAR - bir jóneliste háreketlenip atırǵan samal tásirinde sahralarda payda bolǵan, ósimlikler menen bólekan bekkemlengen, taǵa tárizlı forma daǵı qum úyinleri. Sho'l hám shóloldi regionlarında háreketdegi relef formaları. Barxanlarning samal esadigan tárepi yotiq (5-140 ), samalǵa teris jaǵıı tik (30 -400) hám eki janı qanatsimon iymeygen boladı. Barxanlar bálentligi 10 -20 m, geyde - 200 m ge shekem jetedi.
BATOLIT - intruziv magmatik taw jınıslarınıń tábiyaatda jatıw formalarınan biri. Batolit óziniń keń hasası menen jer qa'riga tereń kirip barǵan kútá úlken magmatik jınıs forması bolıp tabıladı. Bir neshe júz kvadrat kilometr maydanlardı iyelewi múmkin.
BEDLEND REL'EF ShAKLI - chaqiq yamasa bos tsementlangan shógindi taw jınıslarınan shólkemlesken, oǵada tereń hám keskin siyasiy gruppalanǵan tog'oldi tegisliginiń bálent-tómen etekleri. Adirga uqsas, lekin qatlamlarǵa bóliniw tereńligi menen parıq etedi. Anglichan tilinde “jaramas jerler” degen mánisti ańlatadı.
BIOGEN - organizmlerdiń turmıs iskerligi processinde payda boladı.
BIOGEN (organikalıq ) OHAKTOShLAR - organikalıq jol menen payda bolǵan hák taslar. Bul termin jonzotlarning pútkil skletidan yamasa sınıq qaldıqlarınan quram tapqan hák taslarǵa tiyisli.
BIOSFERA - Jerdiń sırtqı, organizmler jasaytuǵınlıq, quramalı dúzılıwlı qabıǵı. Tiri organizmlerdiń massası biosferada n•1014-2•1016 tonna. Biosfera troposfera - Jer hawa qabıǵınıń tómen bólegi (atmosfera ), suw qabıǵı (gidrosfera ) hám Jerdiń ústki, qattı tas qabıǵı (litosfera ) den ibarat. Jerdegi tiri organizmler massası n•1018 g. Bisoferaga qurǵaqlıqtaǵı ósimlikler hám terekler, teńiz hám kóldagi plankton, suw astı suvo'tli maydanlar kiredi.
BOTQOQLIK - jıldıń kóp bólegi dawamında artıqsha atalǵan jerdiń bir uchastkası. Batpaqlıq ayriqsha ósimlikler tarqalıwı hám torfga aylanıwshı chirimagan organikalıq elementlardıń toplanıwı menen basqa uchastkalardan ajralıp turadı.
BREKShIYa - iri bólekli chaqiq jınıs. Diametri 20 mm den iri bolǵan tegislenbegen (qırlı ) hár túrlı jınıslar bóleksheleriniń tábiy tsementlanishidan payda boladı. Brekchiyani quraytuǵın bólekshelerdiń ólshemi birdey yamasa hár túrlı bolıwı múmkin hám tábiy tsement túrleri menen de parıq etedi.
BREKShIYaSIMON JINSLAR - shógindi taw jınısları. Bularǵa darzlanish brekchiyalari yamasa jalǵan brekchiya bolǵan qırlı hal-hal jınıslar tiyisli.

V
VULKANIZM - Jerdiń tereń qatlamlarınan magmatik massanıń hám oǵan qosılıp, gaz-suw ónimleriniń Jer maydanına tárep háreketi nátiyjesi menen baylanıslı processler hám hádiyseler túsiniledi. Vulkanizmning platforma, geosinklinal', orogen túrleri parıq etedi.

VULQON - waqıtı -waqıtı menen jerdiń tereń bóleginen Jer maydanına magma, vulqan materialları, qaynoq suw hám puw otilib shıǵıs domalaq yamasa jarıqqa uqsas Jerdiń tuynigi bolıp tabıladı. Kóbinese vulqan dep, magmatik ónimler otilib shıǵıwı nátiyjesinde payda bolǵan, tepasida krateri bar biyiklik túsiniledi.
VULQON TOG'LARI - suyıq hám qattı ónimler otilib shıǵıwı nátiyjesinde payda bolǵan konussimon biyiklikler. Kóbinese olar ayırım vulqanlardan yamasa bir jóneliste shozılǵan vulqan konuslaridan ibarat boladı, geyde olar qosılıp, vulqan taw dizbelerin payda etedi.
G
GEYZER - waqıtı -waqıtı menen puw aralas ıssı suw otilib turatuǵın qaynar bulaq. Suwdiń temperaturası 800-1000 S bolıp, 20 -40 m hám odan bálentke otilishi múmkin.
GENEZIS - taw jinsi, paydalı qazilma koni, mineral, jer astı suwı, qatlam, bukilma, uzilma, taw, relef, geologik process, hádiyseler hám soǵan uqsawlardıń payda bolıw jolı.
GENETIK TIP - málim bir geologik faktorlar iskerligi nátiyjesinde payda bolǵan yotqiziqlar, taw jınısları, relef hám basqalar atı.
GEO - Jer, Jer sharı, Jer qabıqı, Jer haqqındaǵı pánler sıyaqlı quramalı sózlerdi belgileytuǵın old qosımsha.
GEOGRAFIK LANDShAFT - birdey tipdagi ıqlım, litologik, gidrologik, gidrogeologiyalıq, geomorfologik, topıraq -botanik hám basqa tábiy geografiyalıq sharayatlardı ózinde sáwlelengenlestirgen aymaq.
GEODEZIYa - Jerdiń forması hám kólemin anıqlaw, maydanı suwretin plan hám kartaǵa túsiriw, túrli ilimiy hám ámeliy maqsetler ushın Jer maydanında ólshew jumısların aparıw haqqındaǵı pán.
GEODINAMIKA - Jer qabıqında júzege keletuǵın processler kórinetuǵın bolatuǵın kernew maydanları haqqındaǵı pán.
GEOKRIOLOGIYa - muzlagan taw jınısları haqqındaǵı pán, olardıń payda bolıwın, rawajlanıw hám tarqalıw nizamlıqların, quramın, ózgesheligin, Jer qabıqında muzlagan qatlamlardıń jatıw sharayatın, turaqlı tońlıq, muzlagan hám erigen jınıslarda bolatuǵın process hám hádiyselerdi úyrenedi.
GEOMORFOLOGIYa - Jer jáne onıń maydanı relef formaları haqqındaǵı pán. Jer maydanı formalarınıń payda bolıwın, sırtqı belgilerin, rawajlanıwın, geografiyalıq jaylasıw nizamlıqların hám olar ortasındaǵı óz-ara genetikalıq baylanıslılıqlardı úyrenedi. Geomorfologiya ulıwma, úlke, ámeliy hám planetalıq geomorfologiyaga bólinedi.
GEOSFERALAR - hár túrlı quramlı, fizikalıq jaǵdaylı hám qasiyetli bolǵan Jerdiń úzliksiz yamasa uzuq-uzuq koncentrik qabıǵı. Jer orayından maydanına qaray: yadro, mantiya, astenosfera, litosfera (Jer qabıqı ), gidrosfera, biosfera hám atmosferaǵa bólinedi.
GEOFIZIKA - Jer qabıqı hám yadrosında bolatuǵın tábiy hádiyseler hám processlerdi úyrenetuǵın pán. Geofizika ush úlken tarawǵa - atmosfera fizikasi, gidrofizika, Jer fizikasiga bólinedi.
GEOXRONOLOGIYa - geologik waqıyalardıń waqıt dawamındaǵı izbe-izligi, birinshi náwbette Jer qabıqındaǵı taw jınıslarınıń izbe-iz payda bolıwı, tektonik processler, transgressiya, regressiya hám sol sıyaqlı izbe-izliklerdiń júz bergen waqtın anıqlaytuǵın geologik jılnama.
GERTsIN TEKTOGENEZ TsIKLI - toplam dáwirdiń aqırınan baslanıp, perm'-trias dáwirlerinde tawsılǵan tektogenez processler. Geosinklinal' oblastlarda tolqınsimon-tebranma háreketlerdiń kórinetuǵın bolıwınıń jedelligi menen xarakterlenedi.
GIDROGEOLOGIYa - Jer astı suwi haqqındaǵı pán. Jer astı suwining payda bolıwı, jatıw sharayatı, rejimi, fizikalıq hám ximiyalıq quramı, odaǵı mineral bólekler, atmosfera hám Jer maydanı suwı menen óz-ara baylanıslılıǵı hám de olardıń pataslanıwı hám rezervleri azayıp ketiwinen qorǵaw, sonıń menen birge, xalıq xojalıǵı daǵı áhmiyetin úyrenedi.
GIDROLOGIYa - Jer maydanı daǵı tábiy suw hám olarda júz beretuǵın process hám hádiyselerdiń nızamlı ózgeriwin úyrenetuǵın pán. Suw dárekleriniń ayriqsha qásiyetlerine kóre tómendegilerge bólinedi; 1) okeanshunoslik; 2) qurǵaqlıq gidrologiyasi.
GIDROSFERA - Jerdiń uzuq-uzuq bolıp jaylasqan suw qabıǵı. Ol atmosfera menen Jer qabıqı aralıǵinda jaylasqan bolıp okean, teńiz, kontinental suw háwizleri hám muz qatlamları kompleksinen ibarat. Jer maydanı, jer astı hám atmosfera gidrosferalarına bólinedi.
GIPERGENEZ (gipergenezis) - Jer maydanında taw jınıslarınıń bólekleniwi (unırawı ), sonıń menen birge, ximiyalıq hám mineral payda etiwshi processler kompleksi. Gipergenez atmosfera, gidrosfera, biosfera (shırıw, eriw, gidrotatsiya, gidroliz, oksidleniw, karbonatlanıw ) tásirinde júz beredi.
GLETShER - Jer maydanında tábiy jıynalǵan, jıldam mızlıqlar. Qattı atmosfera qaldıqları jawatuǵın regionlarda payda boladı. Háreketleniwshi mızlıqlarda támiyinleniw hám ablyatsiya oblastlari ajratıladı. Házirgi zaman gletcher maydanı 16, 1 mln. m2, ulıwma kólemi 30 mln. m3.
GLYaTsIOLOGIYa - qar qoplamlari, mızlıqlar, Jer astı mızlıqlarınıń payda bolıwı, quramı, ózgesheligi, rawajlanıwı hám tarqalıwı hám de hámme muz formalarınıń geologik hám geomorfologik iskerligi haqqındaǵı pán.
GUMID IQLIM - ıqlımlardıń geomorfologik klassifikaciyaına muwapıq (Penk, 1910 ), gumid ıqlımlı oblastlarda yog'ayotgan atmosfera jawınlarınıń muǵdarı puwlanıw muǵdarınan kóp boladı, usınıń sebepinen dáryalar payda boladı. Gumid ıqlımlı jaylar ekvator regionine tutas tropik hám mo''tadil ıqlımlı maydanlarda (arqaında hám qublaında ) gúzetiledi.
D
DEL'TA - oqar suwning okean, teńiz, qoltıq yamasa ko'lga quyilish jayında payda bolǵan tegislik. Saz, suyıq aralas, qum hám mayda maydalanǵan tastan shólkemlesken. Del'ta mudami teńiz (yamasa kól) tárepi keńeyip, úshmúyeshlik formasın aladı.
DEL'TA YoTQIZIQLARI - okean hám kólda dárya del'tasini payda etiwshi dárya yotqiziqlari.
Suwi yamasa qar suwi tásirinde juwılıp, taw janbawırlarında jáne onıń eteklerinde jıynalısınan payda bolǵan delyuvial yotqiziqlarning qısqartirilgan atı.
DENGIZ TUBI IQLIMI - teńiz hám okeanlıq suwining tábiy qatlamındaǵı gidrologik, fizikalıq-ximiyalıq hám biologiyalıq sharayatlar kompleksi (Klenova, 1948) bolıp, shógindi payda bolıw, suw astı unırawı hám baslanǵısh diagenez (suwning temperaturası, ximiyalıq quramı hám gaz rejimi) processleriniń rawajlanıwın támiyinleydi.
DENUDATsIYa - taw jınıslarınıń unırawınan payda bolǵan ónimlerdiń atmosfera faktorları (suw, muz, samal, qar) tásirinde relefdiń oypatlıq jaylarına barıp toplanıwı. Denudatsiya sızıqlı hám maydan boylap rawajlanıwı múmkin. Denudatsiya faktorlarına : gravitatsiya háreketleri (kóshiw, jılısıw, awdarılıw ); oqar suw jumısı (erroziya ), jer astı hám ústi suwi jumısı (karst, suffoziya), qar hám mızlıq jumısı (nivatsiya), samal jumısı (deflyatsiya), teńiz hám kól suwi jumısı (abraziya), haywanot hám ósimlikler hám de insan iskerligi tásiri kiredi.
DENUDATsION JARAYoNLAR - maydanlanǵan taw jınıslarınıń relefdiń bálent bólegi (tóbelikler, tawlar ) den tektonik háreketler tásirinde payda bolǵan oyıqlarǵa alıp barıp yotqizilishi jáne onı toltırılıwı menen ańlatpalanadı. Tektonik háreketler tawsılǵannan keyin denudatsion processler tásirinde denudatsiya qatlamı hám tegis yuzali tegislikler payda boladı. Denudatsion processler keshiw kúshi zamanagóy tektonik háreketler baǵdarına hám jedelligine, ıqlımlıq sharayatlarǵa hám jınıslardıń unırawǵa shıdamlıgiga baylanıslı.
DEPRESSIYa - 1. Geomorfologiyada - okean júzesinen tómende jaylasqan cho'kkan jerler. 2. Tektonikada - Jer qabıǵınıń egilgan oblasti bolıp, ekinshi tártipli sızıqlı platforma strukturasınan ibarat.
DIAGENEZ - “qayta tuwılish”, “qayta payda bolish”, elementtıń bir túrden ekinshi túrge ótiwi, yaǵnıy shógindiniń taw jinsiga aylanıw dáwirin ańlatadı.
DISLOKATsIYa - taw jınısları qatlamınıń dáslepki jatıw jaǵdayınıń aynıwı. Dislokatsiya payda bolıwı (genezisi) ga qaray tangentsial hám radial túrlerge bólinedi. Tangentsial dislokatsiya Jerdiń jambas -tangentsial, yaǵnıy Jerge qandayda múyesh astında jónelgen kúshler tásirinde júzege keledi. Nátiyjede túrli búrmeler, surilmalar, vzbroslar, monoklinallar hám sonıń sıyaqlılar payda boladı. Radial dislokatsiya vertikal jónelgen salmaqlıq kúshi tásirinde júzege kelip, túrli sbros hám ayırım fleksura kórinisinde kórinetuǵın boladı.
DRESVA - ortasha bólekli, hár túrlı múyeshtegi chaqiq jınıs. Bólekler úlken-kishiligi 2 mm den 20 mm ge shekem bolıp, olar arası qum yamasa saz bóleksheleri menen tolǵan boladı.
DYuNALAR - teńiz, kól hám dáryalardıń tegis arqalında samal tásirinde payda bolǵan qum úyinleri yamasa úyin qatarları, olar samal tásirinde mudami háreketlenip turadı. Dyuna forması parabolaga, egilgan “múyiz” (haywan shoxi) ga uqsas, janbawırları asimmetrik bolıp, samal baǵdarına qaragan tárepi qıya (8-200), teris jaǵıı tik (30 -400 ge shekem ) bolıwı múmkin.
Ye
YeR PO'STI - Jer qa'rining eń joqarı qattı bólegi - sial (granit hám bazal't) qabıǵı. Maxarovichich (M) shegarasınan joqarıda jaylasqan litosferanıń eń joqarı bólegin basıp alıp, Jerdiń qattı qabıǵı esaplanadı jáne onıń 70 km tereńlikkacha bolǵan bólegin iyeleydi, bul jerde jer silkiniw oshaqları ushraydı.
YoNBOSh EROZIYa - dárya (yamasa basqa suw aǵımınıń ) yonlamasiga ol yamasa bul qirg'og'ini az-azdan juwıp, o'ya baslawı hám ózenin keńeytiwi.
J
JARLIK - waqtınsha oqar suw aǵısları iskerligi nátiyjesinde jumsaq hám bosoq taw jınıslarınan shólkemlesken Jer maydanınıń tereń o'yilishi. Jarlıq v-simon formalılıǵı, tik yonbag'ri, tar tubi hám keń tóbesi menen xarakterlenedi.
Z
ZILZILA - Jer qabıqında yamasa onıń qandayda bir uchastkasında túrli sebeplerge kóre payda bolǵan kúshler tásirinde jer qabıǵı qatlamlarınıń shayqalıwı.
ZILZILA GIPOTsENTRI (jer silkiniw orayı ) - Jerdiń málim tereńliginde energiya toplanıwınan jáne onıń kúshi málim bir quwatqa jetkende jarılıw júz berip, energiya sarp etiw bolatuǵın, nátiyjede tebranma tolqınlar júzege keletuǵın oray. Bir demde sarplanatuǵın energiya kúshi 103-1018 J ga jetip, Jer qabıǵın qısqa waqıt tebrantiradi.
ZILZILA EPITsENTRI - jer silkiniw óshog'i (gipotsentr) dıń Jer maydanı daǵı vertikal proektsiyasi. Gipotsentr formasına uqsap epitsentr da túrli formada ; noqat, sızıq yamasa maydan kórinisinde boladı. Jer silkiniw epitsentri oblastida kerip tolqınlar eń úlken kúshke iye boladı.
I
INVERSIYa (tektonika) - tektonik háreketler rejiminiń ózgeriwinen egilmalar yamasa olardıń bir bóleginiń kóterilmalarga, kóterilmalarning bolsa egilmalarga aylanıwı. Inversiyaning júzege keliwine magmatizm hám búrmeleniw processleriniń kusheytiwi, paleogeografik sharayatlardıń ózgeriwi hám basqalar sebep boladı.
INTRUZIV JINSLAR - Jer qabıǵınıń tereń bóleginde magmaning az-azdan sovib, kristallanib qatıwınan payda bolǵan taw jınısları. Bunday sharayatta tolıq kristallangan magmatik jınıslar payda boladı.
INTRUZIYa - 1) magmaning Jer qabıqına jarıp kirip jaylasıw procesi. 2) magmaning Jer qabıǵınıń tereń bólegine kirip qatıwınan payda bolǵan jınıslar.
INFIL'TRATsION SUVLAR - Jer ústi suwi hám atmosfera jawınlarınıń taw jinsining kapillyar gewekleri boylap sorılıwınan payda bolǵan suw.
K
KOVAKLAR - taw jınıslarındaǵı ólshemi 1 mm den úlken bolǵan boslıqlar. Sho'kindi taw jınıslarınıń eriwinen, gazsimon komponentlerge bay effuziv jınıslardıń sovib qatıwınan payda boladı.
KAYNOZOY ERASI (kaynozoy) - Jerdiń geologik tariyxındaǵı eń jas (65 mln.jıl ) mezozoydan keyingi (jer tariyxınıń baslanıwınan besinshi) era. Kaynozoy erasında haywan, qus túrleri, keń bargli hám hár túrlı urıwlı ósimlikler kóbeygen. Kaynozoy erası paleogen, neogen hám tórtlamchi dáwirlerge bólinedi.
KAYNOZOY ERATEMASI - fanerozoyning joqarı eratemasi. Mezozoy erası ústinde jatadı. Paleogen, neogen hám tórtlamchi sistemalarǵa bólinedi.
KALEDON TEKTOGENEZ TsIKLI - Jer qabıqı rawajlanıwınıń kembriy dáwirinen yamasa rifeydan silur aqırıǵa shekem yamasa orta toplam dáwiri baslanıwıǵa shekem bolǵan waqtın óz ishine aladı. Kaledon geosinklinal' sistemalarınıń tariyxı kembriy dáwirinen baslanǵan.
KON'ON - eki janı tik, tar hám tereń dárya ózeni (jırası ). Kon'on yonbag'ri geyde zona sıyaqlı boladı. Kon'on tiykarınan orogen oń háreketler házirgi waqıtta da dawam jetip atırǵan búrmeleniw oblastlarida payda boladı.
KARBON - toshko'mir dáwiri hám sistemasınıń qısqa atı.
KARBONATLI JINSLAR - ohakning karbonat angidriti duzları, magnezit hám temir (II) oksidlerinen ibarat shógindi jınıslar. Karbonatlı jınıslardan hák taslar, dolomitlar kóp tarqalǵan.
KARRLAR - qıysıq-bugri qarıqlar hám olardı ajıratıp turıwshı shıńlar yamasa diywal formasında kóterilgen, bir-birine parallel' bálent-oypatlar sisteması. Karrlar jawın suwining hár tárepke oqib, hák taslardı eritiwinen, olardıń ústinde payda boladı.
KARST - jer ústi hám astı suwi háreketi tásirinde taw jınıslarınıń eriwi hám erigen elementlardıń shıǵıp ketiwi nátiyjesinde olardıń ishinde payda bolǵan túrli forma hám ólshem degi boslıqlar. Karstning rawajlanıwda suwdiń Jerdiń ishkerisine jarıqlar arqalı sińiwi, tegis yamasa azmaz qıya maydan payda bolıwı, karstlanuvchi (hák tas, dolomit, gips, angidrit, toshtuz hám sol sıyaqlı ) jınıslar qalıńlıǵınıń úlken bolıwı, jer astı suwı júzesiniń talay tómen bolıwı zárúrli rol' oynaydı.
KARST BAZISI - karst rawajlanıwı múmkin bolǵan úst. Erroziya bazisidan tereńrekte - jer astı suwi háreketlenetuǵın tereńlikte jaylasqan boladı.
KARST VORONKASI - karst awızınıń voronkali dúzilisi. Hák taslar daǵı jarıqlardan suw jer astına túsip, taw jınısların eritadi. Waqıt ótiwi menen payda bolǵan tereńsheler hám muzdıń jarıǵılıqlar úlkenlesedi hám jer maydanında ayriqsha relef - karrlar payda boladı. Karrlar az-azdan úlkenlesip, karst tereńliklerin júzege keltiredi. Bunday sırtqı kórinislerdi úzilisinen karst voronkasi payda boladı.
KARSTLI REL'EF - karbonatlı taw jınıslarınıń eriwinen payda bolǵan relef. Jer maydanında hám Jer astında keri sırtqı kórinislerdiń keń rawajlanǵanlıǵı menen xarakterlenedi.
KARST SUVI - karst úńgirleri hám kanallarınan oqadigan jer astı suwı. Karst g'orida aqqan karst suwı úńgir suwı dep da ataladı. Kóp orınlarda karst suvidan xojalıqta paydalanıladı.
KARST HODISALARI - Jer qabıqındaǵı taw jınıslarınıń eriwinen boslıqlar payda etetuǵın processler kompleksi.
KARST ShO'KMASI - hák taslı jınıslar eriwinen payda bolǵan shókpe. Úlkenligi bir hám bir neshe metrden mıń metrge shekem. Karst shókpesi novsimon, gewekli, voronka hám basqa kórinislerde boladı.
KEMBRIY DAVRI - paleozoy erasınıń tómenden birinshi dáwiri. Bul dáwirde shógindi jınıslar kóp jatqızılǵan. Yotqiziqlar tek teńiz astı jınıslarınan ibarat. Qurǵaqlıqta payda bolǵan jınıslar saqlanmagan. Kembriy dáwiri yotqiziqlarida hár túrlı organizm qaldıqlarınan arxeotsiatlar, braxiopodalar, mollyuskalar, meduzalar, trilobitlar, jelkeoyoqlilar, jawın qurtılar hám basqalar, ósimliklerden - suw ósimlikleri kóp ushraydı. Ádetde kembriy dáwiri jınısları dislokatsiyaga kemrek dus kelgen.
KEMBRIY SISTEMASI - paleozoyning tómenden birinshi sisteması, joqarı proterozoy ústinde, ordovik astında jaylasqan. 65 mln.jıl dawam etken.
KLIF - túpkilikli jınıslardan abraziya nátiyjesinde payda bolǵan teńiz yamasa kól qurǵaqlıqlarınıń tik jayı. Klif ekige bólinedi: aktiv klif - házirgi dáwirde rawajlanıwı dawam etpekte; passiv yamasa rawajlanıwdan toqtaǵan klif, yaǵnıy tolqınlar tásir etpeytuǵın qıraq.
KOLLYuVIY - salmaqlıq kúshi tásirinde yonbag'rlardan tómenge awdarılıp túsip tóplanǵan unıraw ónimleri (mısalı, taw yonbag'ridan kóship túsken tas, tastıń úlken bir bólegi tas uyumi), kollyuvial yotqiziqlar dep da ataladı.
KONGLOMERAT - tsementlangan maydalanǵan tas. Tegislengen domalaq, jalpaq hám ólshemi 20 mm den 200 mm ge shekem bolǵan jınıs bólekleriniń hák, temir, kremniy, gips, fosfor yamasa saz hám basqa elementlar menen tsementlanib, birigiwinen payda boladı. Konglomeratlar iri (100-200 mm), ortasha (80-100 mm) hám mayda bólekli (20 -80 mm) boladı.
KONSEKVENT VODIY - jaylasıwı bul rayondıń tektonik dúzilisine uyqas keliwshi oypatlıq. Qatlamlar jatıwı boyınsha jónelgen boladı.
KONTINENTAL BALShIQ - teńizdiń onsha tereń bolmaǵan qıraq bólegindegi yotqiziqlar. Saz, ósimlik hám haywanot qaldıqlarınan quram tapqan qum, shcheben', maydalanǵan tas qospası da ushraydı.
KONTINENTAL YoNBAG'IR - jatıw múyeshi bir neshe gradus bolǵan teńiz tubining salıstırǵanda tik bólegi. Teńiz tubi ulıwma maydanınıń 19% ni basıp aladı.
KONTINENTAL IQLIM - teńizden jıraq, jazı qurǵaqlay, ıssı, qishi bolsa suwıq bolǵan tegislikler, biyiklikler hám tawlar ıqlımı.
KORALLAR (yamasa marjan poliplari) - teńiz tubiga jabıwıp, jalǵız yamasa g'uj bolıp jasaytuǵınlıq, arnawlı klasqa tiyisli marjanlar. Kóp marjanlar sırtqı tárepinen hák skeletli bolıp, jınıslar arasında jaqsı saqlanadı. G'uj bolıp jasaytuǵınlıq marjanlar teńiz tubida iri apparatlar - marjan riflari hám atawların quradı.
KORRAZIYa - háreketlenip atırǵan taw jinsi bólekleriniń basqa jınıslardı tırnaw, tegislew, jaǵıw iskerligi. Samal uchirib kelgen qum bóleklerin Jer júzine shıǵıp turǵan taw jınıslarına urılıwınan, mızlıq tagida jabıwıp qalǵan jınıs bólekleriniń muz menen birge jılısıwınan, oqin suw yumalatib kiyatırǵan buyımlardı bir-birine hám de astındaǵı hám janındaǵı jınıslarǵa urılıwınan, súykelisiwinen korraziya procesi júzege keledi. Háreketlenip atırǵan bólekler de qirilib, ótkir qırları tegislenedi.
KORROZIYa - Dárz ketiw - geologiyada taw jınısları maydanınıń suw hám suwlı eritpelerdiń ximiyalıq tásirinen dárz ketiwi.
KRIOGEN JARAYoNLAR - turaqlı tońlıq, muzlagan hám eriyotgan taw jınıslarında júz bolatuǵın fizikalıq, fizikalıq-ximiyalıq hám bioximiyalıq processler.
KRIOGEN REL'EF - kriogen processler tásirinde payda bolǵan relef formaları (kriogen oyıq hám shókpeler, tas “aǵım”lari, tastıń úlken bir bólegi tas qatarları, halqasımon tas úyinleri, kriogen do'nglar, kurumlar hám basqalar ).
KURUMLAR - jedel unıraw nátiyjesinde tawlarda payda bolǵan domalaq úlken tas, yarım tegislengen tastıń úlken bir bólegi taslardıń keń maydanda jıynalısı hám jınıs bólekleriniń gravitatsion kóshiwi. Kishi qiyali janbawırlardı hám tegis tóbeliklerdi qoplab jatadı (“tas teńizi”) yamasa janbawırlardan az-azdan tómenge qaray jıljıydı (“tas dáryalari”). Ósimlikler ulıwma bolmaydı. Tas aǵımınıń sinonimi.
L
LAVA - vulqan otilganda magma quramındaǵı gazlar, suw puwi, kislotalar ajralıp shıqqan, jer maydanında oqadigan, oǵada qızigan suyıq yamasa júdá jabısatuǵın, tiykarınan silikatli massa.
LAGUNA - 1) teńizden juwılǵan, qumtosh-maydalanǵan taslı qıraq tóbelikleri menen bóleklengen yamasa (goho) bir tar buǵaz arqalı teńiz menen tutasǵan sayız tábiy suw háwizi; 2) halqasımon marjan atawları ortasındaǵı suw háwizi.
LAGUNA YoTQIZIQLARI (qoltıq yotqiziqlari) - teńiz shetlerinde (sayız jaylarında ) azmaz dushshılashgan yamasa shor suwlı sharayatta payda bolǵan shógindi jınıslar yotqiziqlari. Tiykarınan qum hám sazlardan ibarat.
LAKKOLIT - tóbesi gúmbezli, hasası gorizontalǵa jaqın tegis bolǵan magmatik taw jınıslarınan shólkemlesken ayriqsha geologik dene.
LYoSS (saw topıraq ) - dúzilisi ayriqsha, fizikalıq hám mexanik quramınıń 50% ten kóplegeni shań fraktsiyasidan ibarat, kontinental hám arid ıqlımlı regionlarda payda bolǵan shógindi taw jinsi. Reńi ash-sarı, gewekligi 40 -55%, kal'tsiy hám magniy karbonat duzları bar. Qum hám maydalanǵan tas qospaları bolmaydı. Jarlıqlarda tik ajırasıw ózgeshelikine iye, suw tásir etkende bo'kib, óz salmaǵınan cho'kadi.
LYoSSIMON SUGLINOK - kórinisi lyossga uqsas, biraq odan kóp belgileri (saz fraktsiyasining kópligi, qum qatlamshaları menen mártenishi, shógiw ózgeshelikiniń ozligi hám basqalar ) menen parıq etetuǵın taw jinsi.
LIMAN - to'lin suw dáwirinde yamasa teńiz suwı basıwınan dárya oypatlıqsınıń tómen bóleginde payda bolǵan kól. Ko'lda suw shor yamasa dushshı bolıwı múmkin.
LIMANIK YoTQIZIQLAR - dushshı suwlı kól yotqiziqlari.
LINZA - qatlam ishinde az aralıqta hámme tárepden qıyıqlanatuǵın (tamam bolatuǵın ), quramına kóre átirap jınıslardan keskin parıq etetuǵın geologik dene.
LITOGENEZ (litogenezis) - shógindi jınıslardıń payda bolıwı hám qayta ózgeris processleri kompleksi. Litogenezning tómendegi túrleri ajratıladı : 1) sedimentogenez - unıraw oblastlarida payda bolǵan bóleklerdiń suw yamasa samal menen bir orından ekinshi jayǵa kóshiriliwi, alıp ketilishidan terrigen, xemogen hám organogen komponentlerdiń shógindi payda etiwi; 2) diagenez - shógindiniń jinsga aylanıwı ; 3) epigenez-shógindi jınıslarda júz bolatuǵın hámme ózgerisler; 4) gipergenez-shógindi jınıslardıń joqarıǵa eliriwinde ózgeriwi.
LITOGENEZ BOSQIShLARI - shógindi taw jınıslarınıń payda bolıw hám ózgeris basqıshları. Sho'kindi payda etiwshi materiallardı payda bolıwınan baslap metamorfizm menen tawsıladı.
LITOLOGIYa - shógindi taw jınıslarınıń quramın, fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetlerin, payda bolishini, keyinirek ózgeriwin (diagenez, katagenez, metamorfizm, unıraw ) úyrenetuǵın pán. Litologiya petrologiyaning sinonimi bolıp, hámme taw jınıslarına tiyisli, biraq litologiya termini ádetde arnawlı shógindi jınıslarǵa salıstırǵanda qollanıladı.
LITOSFERA - Jerdiń sırtqı qattı (tas) qabıǵı. Jer qabıqı hám odan Moxorovichich shegarası menen bóleklengen joqarı mantiyaning joqarısındaǵı qattı bóleginen ibarat.
LITOSFERA PLITALARI - Jerdiń litosfera qabıǵı iri litosfera plitaları dep atalatuǵın bir neshe bóleklerge bólinedi. Olardıń shegaraları ajırasıw (keńeyiw), birigiw (qısılıw ), jılısıw (súykelisiw) túrlerine bólinedi. Shegaralarning atı litosfera plitalarınıń házirgi tektonik háreketlerine salıstırǵanda anıqlanǵan bolıp, olardıń rawajlanıw tariyxın oydinlashtirib beredi. Shegaralar túrlishe sonda da bir-birleri menen tıǵız baylanıslı hám seysmik aktiv regionlar boylap ótedi, yaǵnıy Jer kurrasining tektonik hám seysmik aktiv regionları (vulqan, jer silkinıwları ) litosfera plitaları shegaraları esaplanadı.
LOPALIT - kosasimon formalı (qırına salıstırǵanda orayı tómenge túsken) tereńliktegi yamasa yarım tereńliktegi magmatik taw jınıslarınan shólkemlesken geologik dene.
M
MAGMA - erigen órtlı suyıq element (kóbinese silikatli, lekin sul'fidli hám b. bolıwı múmkin). Jer qabıqında yamasa joqarı mantiyada payda boladı. Sovib, kristallanganda magmatik taw jınısları payda etedi.
MASSIV - 1. Tektonikada - átirap daǵı yamasa tutas búrmechan imaratlarǵa salıstırǵanda áyyemgilew, uzaq waqıt kóterilgen, salıstırǵanda qattı, turaqlılasqan struktura. 2. Petrografiyada - mineralları tártipsiz jaylasqan intruziv jınıs teksturasi. 3. Geomorfologiyada - eni hám uzınlıǵı birdey rawajlanǵan, kúshsiz siyasiy gruppalanǵan hám keskin shegaralanǵan biyiklik (dóńis).
MATERIK - Jer qabıǵınıń quramalı dúzılıwlı, global struktura elementi. Materiklar geterogen deneler bolıp, uzaq rawajlanıw dawamında Jerdiń sırtqı qabıqlarındaǵı elementlardıń fizikalıq-ximiyalıq hám gravitatsion differentsiatsiyasi nátiyjesinde payda bolǵan. Materiklarning materik janbawır etagi shegara bolıp, materikning suw astından okean tárep dawam etiwin kórsetip turadı. Geomorfologiyada - materik geoteksturalarga tiyisli Jer relefiniń eń iri oń forması. Materiklarga tómendegi geostruktura zonaları (Shul'ts boyınsha ) - materik platformalari hám taw payda bolıw oblastlari, ayırım izertlewshilerdiń pikrine qaraǵanda, platformalar hám geosinklinal' zonalar tán. Materiklarda olarǵa uyqas tegislik hám tawlıq relefleri ajratıladı. Házir 6 materik ámeldegi: Yevrosiyo (maydanı 53448 mln. km2), Afrika (29840 mln. km2), Arqa Amerika (24259 mln. km2), Qubla Amerika (18280 mln. km2), Antarktida (14 mln. km2), Avstraliya (7, 7 mln. km2).
MEANDRLAR - dárya búrmeleri. Meandrlarning tereń (turaqlı ) hám atlasma xillari ajratıladı. Birinshisi dárya ózeniniń búklemi hám aylanbaınan payda boladı, hár bir búklem túpkilikli jınıslardan ibarat janbawırǵa tuwrı keledi. Ekinshisi oypatlıq tegisliginde allyuvial yotqiziqlarda dárya suwining tásirinen payda boladı. Bunday meandrlar óziniń forması hám jaǵdayın mudami, ásirese suw tasqını waqtında ózgertirip turadı. Erroziya bazisi turaqlı bolǵan orınlarda tereń meandrlar tómen tárepke jıljıtılıp, janbawırlıqlardı kesip, júzeki meandrlarga aylanadı. Tektonik háreketler tásirinen erroziya bazisining eliriwi yamasa shógiwinen júzeki meandrlar yonbag'ridagi jınıslar ishine o'yib kiraboshlaydi hám tereń meandrlarga aylanadı.
MEZOZOY ERASI - Jerdiń geologik rawajlanıwı tariyxında júzimembriydan keyingi ekinshi era. Mezozoy erası 183 mln.jıl dawam etken. Ol ush- trias, yura hám por dáwirlerine bólinedi.
MEZOZOY ERATEMASI (mezozoy) - fanerozoyning orta eratemasi. Paleozoy ústinde jatadı, Kaynozoy jınısları menen oralǵan. Trias, yura, por sistemaların óz ishine aladı.
MERGEL' - saz-karbonat qospasınan ibarat shógindi jınıs.
METAMORFIZM - endogen processler tásirinde taw jınısları dúzilisiniń, mineral hám ximiyalıq quramınıń qayta kristallanib ózgeriwi. Metamorfizmning tiykarǵı faktorları temperatura, basım, eritpeler hám uchuvchan komponentler esaplanadı. Metamorfizm zárúrli faktorlardıń qatnasqanlıǵına qaray tómendegi tiykarǵı xillarga bólinedi: kontakt metamorfizm, regional metamorfizm, dinamometamorfizm, ul'trametamorfizm hám avtometamorfizm.
MINERAL - Jer qabıqında yamasa maydanında quramalı fizikalıq hám ximiyalıq processler nátiyjesinde payda bolǵan bir yamasa bir neshe ximiyalıq elementten ibarat tábiy dene.
MIOTsEN - neogen sistemasınıń tómen dáwiri, 19, 5 mln.jıl dawam etken.
MONOKLINAL YoTISh - dáslepki jatıw jaǵdayı buzılǵan taw jınısları. Qatlamlar kompleksi kútá úlken maydanda cho'ziqligi boyınsha birdey qiyalanadi, yaǵnıy qatlamlar birdey múyesh astında bir tárepke enkaygan boladı.
MONOMINERALLI TOG' JINSI - tek bir mineraldan ibarat taw jinsi, mısalı, toshtuz, gips hám b.
MORENA - mızlıq qaldıqları. Tastıń úlken bir bólegitosh, qum, maydalanǵan tas, saz, qumoq hám qumlaq topıraqtan quram tapqan. Háreketdegi mızlıqlardan payda bolǵan morenaning litologik quramı túrme-túr bolıp, payda bolıwına kóre ostki, shet, orta hám ishki xillarga bólinedi. Háreketden toqtaǵan mızlıqlardan payda bolganlari bolsa pıtken-ostki, qıraq aldı hám orta morenalarga bólinedi.
MORFOGRAFIYa - relef formalarınıń sırtqı belgilerine kóre sistemaǵa salıw, xarakteristikalaw hám klassifikaciyalaw menen shuǵıllanatuǵın geomorfologiya pániniń bir bólegi.
MORFOMETRIYa - relef formaların muǵdarlıq xarakteristikaın (bálentligi, maydanı, janbawırlardıń qiyaligi, kólemi hám basqalar ) uyreniwshi geomorfologiya pániniń bir bólegi.
MUZLOQ - keri temperaturalı taw jınıslarınıń fizikalıq jaǵdayı. Máwsimiy hám turaqlı tońlıq ajratıladı. Máwsimiy tońlıq jıldıń qıs mawsimında jınıslardıń muzlawınan payda boladı. Turaqlı tońlıq jınıslar kóp jıllar (10 -100, hátte 1000 y.) dawamında erimeydi. Temperatura kerinen ońǵa ózgerse eriydi.
N
NEOGEN DAVRI - kaynozoy erasınıń tómenden ekinshi dáwiri, 23 mln.jıl dawam etken. Neogen dáwirinde Al'p búrmeleniwi juwmaqlanǵan hám Qubla Evropa, Arqa Afrika hám Oraylıq Aziyada iri taw dizbeleri payda bolǵan. Sonıń menen birge, Tınısh okeanınıń batıs hám arqa shetlerinde kúshli taw payda bolıw processleri júz bergen. Neogen dáwirinde payda bolǵan jonzotlar hám ósimlikler shańaraǵı házir de jasap kelip atır.
NEOGEN SISTEMASI - kaynozoy erasınıń orta dáwiri. Paleogen yotqiziqlari ústinde hám tórtlamchi dáwir taw jınısları astında jaylasqan. Miotsen hám pliotsen bólimlerine bólinedi.
NEOTEKTONIKA - tórtlamchi dáwirden baslanıp, házirge shekem dawam jetip atırǵan tektonik háreketler. Neotektonika búrmechan geosinklinal' hám platforma oblastlarda júzege kelgen.
NIVAL' JARAYoNLAR (nivatsiya - qar) - qar erroziyası, yaǵnıy qar qoplagan taw jınıslarınıń muzlaw hám eriw nátiyjesinde yemirilib, bólekleniwi hám payda bolǵan ónimlerdiń jıynalısı.
NIVAL' IQLIM - ıqlımlardıń geomorfologik klassifikaciyaına kóre (Penk, 1910 ) qorli, suwıq ıqlım bolıp, ol jaǵdayda qar formasında yog'ayotgan jawınlar muǵdarı jıldıń ıssı mawsimlerindegi puwlanıw muǵdarına salıstırǵanda kóp boladı. Usınıń sebepinen erip ulgirmegen qarlar kólemi jıl sayin artıp, kóbeyip baradı hám de firn hám muzga aylanadı.
O
OKEAN - Jer relefiniń júdá iri keri elementi, yaǵnıy suw menen tolǵan tektonik botig'i. Tiykarınan sima (okean tipidagi jer qabıqı ) jınıslarınan quram tapqan. Okean Dúnya okeanınıń bir bólegi bolıp, qurǵaqlıqlar aralıǵinda jaylasqan, ayriqsha gidrologik rejimge hám suw aylanıwına iye.
OKEAN QA'RI - Jerdiń megarel'ef elementi, Dúnya okeanınıń kóp bólegin (53, 7% yamasa 193, 8 mln. km2) iyeleydi. Okean qa'ri tawlıq, biyiklik hám dúnkileri menen qazansimon saylıqlarǵa bólingen.
OKEAN PLITALARI - okean ortalıq taw dizbesi etagi menen materiklarning suw astındaǵı shet bólimleri aralıǵindaǵı pútin jaylar. Olar abissal' tegislikler relefin basıp alıp, 4, 5-6, 0 km, jer jarıqları zonasında bolsa 6 -7 km tereńlikte jaylasqan. Abissal' tegislikler plita ishindegi kóterilmalarga hám ayırım dóńgelek oyıqlarǵa bólinedi.
OKEAN O'RTALIQ TOG' TIZMALARI (kóterilmalari) - dúnya okeanı tubida pútkil Jer kurrasini qurshap alǵan birden-bir sistemanı shólkemlesken taw sisteması.
OLIGOTsEN - paleogen sistemasınıń joqarı bólimi.
OOLITLAR - karbonat angidritli hák, geyde temir leptoxloritli háklerden, koncentrik strukturalı marganets oksidlerinen payda bolǵan sharsimon yamasa ellipsoid (2 mm ge shekem ) tuwındıları.
OOLITLI JINSLAR - oolitli strukturaǵa iye bolǵan shógindi jınıslar. Bul gruppaǵa karbonat (oolitli hák taslar hám oolitli dolomitlar) jınıslar kiredi.
ORGANOGEN - arnawlı bir organizmler (haywanot yamasa ósimlikler) yamasa olardıń turmıs iskerligi nátiyjesinde payda bolǵan.
ORGANOGEN JINSLAR - organizmlerdiń turmıs iskerligi nátiyjesinde payda bolǵan organikalıq (haywanot yamasa ósimlik) qaldıqlarınan quram tapqan shógindi taw jınısları.
ORDOVIK DAVRI - paleozoy erasınıń baslanıwınan ekinshi dáwir. 55-75 mln.jıl dawam etken.
ORDOVIK SISTEMASI (dáwiri) - paleozoy erasınıń tómenden ekinshi sisteması. Kembriyning ústinde, silurning astında jaylasqan.
OROGEN - búrmelengen iri taw imaratı. Payda bolıwına kóre epigeosinklinal' hám epiplatforma orogenlari parq etiledi.
OROGENEZ - taw imaratların júzege keltiretuǵın tektonik háreketler. Málim bir orınnıń eki jambastan qısılıwı yamasa Jer qabıqındaǵı háreket tásirinde búrmelanishga dus kelgen tawlardıń eliriwi, uzilmalar hám surilmalar payda bolıwı.
P
PALEOGEN DAVRI - kaynozoy erasınıń baslanıwı. Ortasha 40, 4 mln.jıl dawam etken. Paleogen dáwirinde kúshli tektonik háreketler júz bolıp, Al'p, Karpat, Qrim, Kavkaz, Kopetdog', Pomir, Himolay, Atlas hám basqa orogenik sistemalar payda bolǵan. Epikontinental háwizlerde paleogen dáwirinde teńiz suwınıń basıwı hám keyin basıp qaytıwı bir neshe márte tákirarlanǵan.
PALEOGEN SISTEMASI - kaynozoy eratemasining tómenden birinshi sisteması. Por dáwirdiń ústinde hám neogen dáwirdiń tagida jaylasqan.
PALEOZOY ERASI - fanerazoy zonasındaǵı birinshi era. 322 mln.jıl dawam etken. Paleozoy erası altı dáwir bólinedi: kembriy, ordovik, silur, toplam, karbon, perm'. Paleozoy erasında iri taw payda bolıw processleri júz berip, búrmelanishlar júzege kelgen, kúshli vulqanlar otilgan.
PALEONTOLOGIYa - geologiya pánlerinen biri. Jer qabıqında organikalıq dúnyanıń rawajlanıwın, góne geologik dáwirlerde jasaǵan haywanot hám ósimlik qaldıqları hám izini úyrenedi. Paleontologiya páni geologiya pánlerinen biri sonda da, izertlewde biologiyalıq usıllardan paydalanıladı, ósimlik hám haywanot dúnyası rawajlanıwın belgileydi. Paleontologiya maǵlıwmatları tiykarında taw jınıslarınıń jası hám payda bolıw sharayatı anıqlanadı.
PALEOTsEN - paleogen sistemasınıń tómen bólimi.
PERM' DAVRI - paleozoy erasınıń juwmaqlawshı dáwiri. 38 mln.jıl dawam etken. Perm' dáwiri kúshli tektonik háreketler hám kúshli magmatik processlerdiń bolǵanlıǵı menen ajralıp turadı. Bul dáwir kelip gertsin búrmeleniwi juwmaqlanǵan. Perm' dáwirinde Oraylıq Aziya, Ural hám basqa orınlarda iri hám bálent taw dizbeleri payda bolǵan.
PERM' SISTEMASI - paleozoy erasınıń tómenden altınshı, eń aqırǵı sisteması. Toshko'mir yotqiziqlari ústinde hám mezozoy yotqiziqlari astında jaylasqan.
PETROGRAFIYa (petrologiya) - taw jınısları haqqındaǵı pán.
PLANKTON - suwda jasawshı, tolqın tásirinde aste háreketleniwshi ósimlik (fitoplankton) hám haywan (zooplankton) organizmleri.
PLIOTsEN - neogenning joqarı bólimi - uchlamchi sistemanıń joqarı bólimi.
PLITA - platformalarning eń iri keri strukturası.
PLYaJ - qıya juwılǵan, teńiz, okean yamasa kólning qum hám chaqiq jınıslar menen oralǵan qıya qirg'og'i.
POYMA - dáryanıń mudam suw menen to'lib turıwshı ózeni tepasidagi, tek suw kóbeygendagina suw bosuvchi dárya oypatlıqsınıń tubi.
PROLYuVIY, PROLYuVIAL' YoTQIZIQLAR - taw jınısları unırawınan payda bolǵan ónimlerdiń waqtınsha oqar (sel) suwi menen oqizib ketilishi hám yotqizilishidan júzege kelgen bos tuwındılar. Bular taw eteklerindegi tegislikke shekem kelip, konussimon yoyilmalar payda etedi, olar óz-ara bir-biri menen qosılıp, taw etagida prolyuviy shleyf júzege keltiredi hám tog'oldi prolyuvial tegislikleri payda boladı.
R
REGION - Jer qabıǵınıń iri bir bólegi. Sırtqı belgileri, formaları hám basqa kórsetkishleri ulıwma bolǵan iri úlke, oblastlar bolıp, geomorfologik rayonlastırıwda qollanıladı.
REGIONAL METAMORFIZM - magmatik hám shógindi taw jınıslarınıń úlken tereńliklerde ózgeriwge ushırasıp, kristallı slanets hám gneyslarga aylanıw procesi. Jer qabıǵınıń úlken maydanlarında júz boladı.
REGIONAL TEKTONIKA - Jer kurrasini jáne onıń ayırım iri bólimleriniń - region hám provintsiyalarning tektonik dúzilisin uyreniwshi pán.
REGRESSIYa - teńiz suwınıń uzaq waqıt dawamında sheginiwi. Regressiya nátiyjesinde qurǵaqlıqtıń eliriwi yamasa okean suwınıń azayıwı gúzetiledi.
REL'EF - Jer maydanınıń málim bir bólegindegi hámme bálent-oypatlar hám tegis emeslikler formalarınıń ulıwma kompleksi yamasa Jer kurrasi (okean hám teńiz túpkiliklileri de) maydanınıń túrli kórinistegi ulıwma formaları.
REL'EF HOSIL BO'LIShI - Jer maydanı relefiniń payda bolıwı.
RIFLAR - teńiz tubidan kóterilip turıwshı hák tas dızbekler.
S
SEDIMENTOGENEZ - litogenezning baslanǵısh basqıshı. Ana jınıslardıń ximiyalıq hám mexanik unırawınan payda bolǵan ónimlerdi suw yamasa hawa faktorları basqa jaylarǵa alıp barıp jatqızıwınan payda boladı.
SEYSMOLOGIYa - jer silkiniwler hám olar menen baylanıslı hádiyseler tuwrısındaǵı pán.
SILJIMA - taw jinsi qatlamlarınıń jarıqlıq tegisligi maydanı boyınsha gorizontal jılısıwı.
SILJIMA KO'TARILMA-UZILMA - aspa qanatları kóterilgen hám jılısıw tegisliginiń jatıwı hám baǵdarına salıstırǵanda qıya jıljıǵan jer qatlamları. Olarda da jıljıma, da vzbros birgelikte payda boladı.
SILJIMA TAShLAMA-UZILMA VA TAShLAMA-UZILMA-SILJIMA - aspa qanatları cho'kkan hám jılısıw tegisliginiń jatıwı hám baǵdarına salıstırǵanda qıya jıljıǵan qatlamlar. Olarda da jıljıma, da uzilma payda boladı.
SILUR DAVRI - paleozoy erasınıń basınan úshinshi geologik dáwiri, 30 mln.jıl dawam etken. Silur dáwiri teńiz basıwı hám kúshli magmatik process menen baslanǵan. Onıń aqırına kelip tap sonday dúbeleydey suw qaytqan.
SILUR SISTEMASI - paleozoy erasınıń tómenden úshinshi sisteması. Ordovik ústinde, toplam astında jaylasqan.
SINKLINORIY - geosinklinal' egilma ornında payda bolǵan sinklinal' dúzılıwlı iri búrmelengen struktura.
STRUKTURALI TERRASA - qatlamları gorizontal yamasa qıya jatqan monoklinal' strukturalardıń quramalılasıwı.
STRUKTURA (ishki dúzılıw ) - 1. Magmatik hám metamorfik jınıslar ushın : kristallanish dárejesi, kristallarning tolıq hám salıstırmalı ólshem hám formaları olardıń óz-ara hám shıyshe menen, sonıń menen birge, bólek mineral bólekler hám agregatlarining sırtqı qásiyetleri menen baylanıslılıǵın ańlatiwshı taw jinsi belgileri kompleksi. 2. Tektonikada taw jinsi qatlamlarınıń keńislikdegi jatıw forması. 3. Injenerlik geologiyasida taw jinsini shólkemlestirgen minerallardıń óz-ara, bir-birine salıstırǵanda jaylasıwı - olardıń strukturası.
T
TAQIRLAR - shól hám shalacho'l úlkelikte relefdiń oypatlıq jayların iyelegen talay keń, derlik teptekis maydanlar. Maydanı tiykarınan saz jınıslardan ibarat bolıp, jawın waqtında suw toplanıp, sayız kólga aylanadı. Kún jılıwı menen suw bug'lanib ketib, jer maydanı júdá qattı halǵa kelip, jarılıp -jarılıp ketedi. Taqirlar Qashqadárya, Buxara, Navaiy, Surxondaryo hám basqa wálayatlarda keń tarqalǵan.
TAL'VEG - dárya oypatlıqsı tubining eń tereń bólegin tutastiruvchi sızıq, geyde termin júdá keń mániste, oypatlıq tubini hámme bólegine salıstırǵanda da qollanıladı.
TEKISLANISh YuZASI - denudatsiya hám akkumlyatsiya processleri tásirinde bir az ózgergen jer maydanı. Tegisleniw maydanınıń payda bolıwında epeyrogen háreketler hám teńiz transgressiyasi zárúrli rol' oynaydı. Yemirilayotgan zonalar maydanı nuragan ónimler menen oraladı. Tegisleniw maydanın úyreniw arqalı relef payda bolıw udayı tákirarlanatuǵınlıǵı, relef payda bolıw basqıshında tektonik háreketler xarakteristikası anıqlanadı, sonıń menen birge, hár bir yuzaning tektonik deformatsiyalanish muǵdarı bahalanadı.
TEKTOGENEZ - Jer qabıqında tektonik strukturalar júzege keliw etiwshi tektonik processler kompleksi.
TEKTONIK BREKShIYa - ótkir múyeshtegi jınıs bólekleriniń tsementlanishidan payda bolǵan taw jinsi.
TEKTONIK VODIY - tektonik processler kórinetuǵın bolǵan orınlarda payda bolǵan oypatlıq, mısalı, graben boyınsha ótetuǵın oypatlıq.
TERMOABRAZIYa - muzlagan taw (muzlagach bosoq bolǵan ) jınıslarınan shólkemlesken qıraqlardıń tolqın hám suwdiń ıssılıǵı tásirinde erip, dárz ketiwi hám bólekleniwi.
TORF - ósimliklerdiń tábiy shırıwı hám shala bóleklengen qaldıqlarınıń toplanıwınan payda bolatuǵın paydalı qazilma, janar may. Torfning organikalıq statyası túrli dárejede bóleklengen ósimlik qaldıqlarınan ibarat.
TRANSGRESSIYa (teńizdiń basıp keliwi) - teńizdiń qurǵaqlıqqa basıp keliwi, anıqrog'i, qıraq sızıǵınıń qurǵaqlıqqa tárep sheginiwi. Transgressiya qurǵaqlıqtıń shógiwi yamasa (kemnen-kem) okean suwınıń eliriwi (mısalı, mızlıq dáwirinen keyin) menen baylanıslı.
TRIAS DAVRI - mezozoy erasınıń birinshi geologik dáwiri, bunnan 248 mln.jıl aldın baslanıp, 30 -50 mln.jıl dawamında payda bolǵan.
TRIAS SISTEMASI - mezozoy eratemasining tómenden birinshi sisteması.
TROG - 1. Geomorfologiyada - tog'dagi erozion oypatlıq bolıp, onı bánt etken mızlıq iskerliginen payda bolǵan. Kese kesimi úlken tabaǵımon formaǵa iye. Bóylama kesmasida jar taslı kóterilma (tóbelik) hám tekshelar ushraydı. 2. Tektonikada - novsimon geosinklinal'.
TUF - chaqiq vulqan ónimlerinen dúzilgen jınıs (kúl, qum, bomba hám sonıń sıyaqlı ) bolıp, gidrokimyoviy jol menen tsementlangan.
TO'RTLAMShI DAVR - kaynozoy erasınıń sońǵı (tamamlanmagan) dáwiri. 1, 6 mln.jıldan beri dawam etpekte. Íqlımı kóp ret keskin ózgerlıgi menen ajralıp turadı. Suwıq ıqlımlı dáwirde kontinent mızlıqları payda bolǵan, mızlıq oblastlaridan tısqarı orınlarda joqarı ıǵallıqdaǵı ıqlım bolǵan. Temperaturanıń eń isigan payıtlarında kútá úlken teńiz suwı basıwı júz bergen.
TO'RTLAMShI DAVR YoTQIZIQLARI - tórtlamchi dáwirde unıraw, erroziya hám abraziya ónimleriniń qurǵaqlıq maydanında yamasa suw háwizleri tubida cho'kib, jıynalısınan payda bolǵan. Payda bolıwına kóre eol, elyuvial, delyuvial, prolyuvial, allyuvial, morena hám sol sıyaqlı genetikalıq tiplarga bólinedi. Tiykarınan tastıń úlken bir bólegitosh, maydalanǵan tas, shcheben', graviy, dresva, qum, lyoss hám lyossimon jınıslardan shólkemlesken. Jer relefiniń túrli formaların payda etedi.
TO'RTLAMShI SISTEMA (antropogen) - kaynozoyning neogen ústindegi sońǵı (tamamlanmagan) sisteması.
F
FANEROZOY EONI - geoxranologiya kestesiniń eń jas eoni, 570 mln.jıl dawam etken. Úsh eraga bólingen: paleozoy, mezozoy, kaynozoy.
FANEROZOY EONOTEMASI (fanerozoy) - ulıwma stratigrafik keste bólimi, paleozoy, mezozoy hám kaynozoy eratemalaridan shólkemlesken.
FAUNA - 1. Ulıwma jámi haywanot álemi. 2. Jerdiń qanday da bir bóleginde jasaǵan hám tariyxıy quram tapqan haywanlar kompleksi. 3. Paleontologiya hám biostratigrafiya - Jerdiń birotala yamasa onıń qanday da bólegindegi (bólek ashılmalargacha) qatlamların xarakteristikalaytuǵın áyyemgi haywan qaldıqları kompleksi.
FATsIYa - birdey quramlı shógindi payda bolatuǵın tábiy keńislikdegi-vaqtli sistema. Fatsiya jer maydanınıń topografikalıq bir quramlı uchastkalarınan hám oǵan uyqas keliwshi atmosfera hám gidrosferanıń ayırım bólimlerinen quram tapqan.
FIRN - qarlardıń bir neshe ret erip, muzlawı nátiyjesinde hám óz salmaqlıq basımı tásirinde zichlashib, iri bólekli strukturaǵa aylanıwı.
FITOGEN JINSLAR - pútkilley yamasa tiykarǵı bólegi ósimlik qaldıqlarınan shólkemlesken yamasa payda bolıwı ósimlikler menen baylanıslı bolǵan taw jınısları. Mısalı, gúńgirt kómir, toshko'mir.
FLYuVIAL JARAYoNLAR - jer ústinde oqadigan hámme oqar suw tásirinde júz bolatuǵın fizikalıq-geologik processler.
FLYuVIOGLYaTsIAL' YoTQIZIQLAR - mızlıqlar erip, onıń etagida suw aǵısları payda boladı jáne bul aǵıslar flyuvioglyatsial' aǵıslar dep ataladı. Olar tásirinde jıynalǵan unıraw ónimleri flyuvioglyatsial' yotqiziqlar dep ataladı. Flyuvioglyatsial' yotqiziqlar hár túrlı mikrorel'ef formaların payda etedi. Mısalı, flyuvioglyatsial' terassalari, dúnkileri hám sol sıyaqlılar.
X
XEMOGEN JINSLAR - eritpelerden cho'kib payda bolǵan ximiyalıq jınıslar (shógindiler). Xemogen jınıslar tómendegilerden ibarat : 1) ózi cho'kkan duzlar ; 2) birpara karbonatlı yotqiziqlar hám fosforitlar; 3) autigen alyumosilikat tuwındılar ; 4) alyumogel hám opal yotqiziqlari.
XIONOSFERA - atmosferanıń qattı (qar, muz) qaldıg'ining balansı jıl dawamında joqarı bolǵan atmosferanıń eń tómen bólegi bolıp, Jer kurrasini qabıq kórinisinde qorshap turadı hám tómengi bólegi qar shegarası yamasa qar sızıǵı dep ataladı.
Ts
TsUNAMA - teńiz hám okean túpkiliklilerinde bolatuǵın jer silkiniw yamasa vulqan otilishi tásirinde, suw maydanında bálent tolqınlar payda bolıwı. Olardıń bálentligi 15-20 m ge shekem, odan da kóp, uzınlıǵı o'nlab, júzlegen kilometrgeshe boladı.
Sh
ShUQUR SUV OKEAN NOVI - taǵa tárizlı jaylasqan atawlardıń sırtqı (qabarıq ) tárepine yamasa kontinentke ulanib ketken, taǵa tárizlı yamasa tuwrı sızıq formasındaǵı tar, júdá tereń, uzaqqa shozılǵan egilma. Shuqur okean novi dúnya okeanınıń eń tereń oyıqlıǵına tuwrı keledi.
ShUQUR SUV OSTI BOTIQLARI - okean tubining keskin shógiwinen júzege kelgen, uchlamchi dáwir búrmeleniw imaratları shetleri boylap shozılǵan oyıqlar. Olardıń tereńligi 6000 m den artıq (Filippin okean shókpesiniń eń tereń jayı 10830 m).
ShUQUR SUV OSTI YoTQIZIQLARI - okean tubining úlken bólegin qoplab yotuvchi tereń suw astı teńiz yotqiziqlari.
Sh
ShShEBEN' - iri-mayda bólekli, qırlı chaqiq taslardan quram tapqan bosoq shógindi jınıs. Qırları ótkir, tegislenbegen. Bólekler aralıǵı qum hám basqa elementlar menen tolǵan boladı. Olardıń úlkenligi 20 -200 mm ge shekem.
E
EKZOGEN OMILLAR - qandayda -bir processtiń rawajlanıwına tásir etiwshi aktiv sırtqı kúshler (agentler).
ELYuVIY (elyuviy tuwındılar ) - taw jınıslarınıń unırawı hám bólekleniwinen payda bolǵan ónimlerdiń sol orınnıń ózinde toplanıwı. Elyuviy tuwındılar bólekleri saralanmagan, qırlı, mártenmagan, sashılıwǵa biyim kóriniste boladı. Elyuviy tuwındıları oń releflerdiń maydanın tegislep, ayriqsha relef formaların payda etedi.
ENDOGEN GEOLOGIK JARAYoNLAR - Jerdiń ishki kúshleri tásirinde júzege keletuǵın geologik processler.
ENDOGEN OMILLAR - geologiyada Jerdiń ishki bóleginde júzege keletuǵın processler menen baylanıslı bolǵan faktorlar.
EOL YoTQIZIQLAR - samal iskerligi tásirinen, qurǵaqlıqta payda bolatuǵın subaeral' yotqiziqlar. Barxan qumı, ayırım lyoss, vulqan tuflari eol yotqiziqlarini quraydı.
EOL LYoSSI - subaeral' sharayatlarda payda bolǵan lyoss (q. lyoss).
EOL REL'EF ShAKLLARI - samal iskerligi tásirinde jer maydanında payda bolǵan relef formaları. Qum tóbeleri, samal topıraqtı uchirib ketiwinen payda bolǵan saylıq, oyıq hám basqalar kiredi.
EON - geoxronologik shkala bólimlerinen biri. Geologik waqtıniń eonotema yotiqiziqlari payda bolatuǵın bólegi esaplanadı. Eon bir neshe júz million jıl dawam etedi.
EONOTEMA - bir neshe eratema yotqiziqlarini birlestiretuǵın ulıwma stratigrafik shkala bólimi. Házirgi waqıtta qabıl etilgen eonotemaga tek fanerozoy kiredi.
EOTsEN - paleogen sistemasınıń orta bólimi.
EPEYROGENEZ - Jer qabıǵınıń úlken bólimlerin júdá aste hám uzaq (ásirlik) vertikal terbelis procesi. Process tásirinen qurǵaqlıq hám teńizlerdińlıq túsi ózgeredi, nátiyjede teńiz basıp keliwi, qaytıwı hám erroziya bazisining ózgeriwi gúzetiledi. Epeyrogenezda qatlamlardıń jatıw jaǵdayı buzilmaydi, lekin geyde Jer qabıqında iri jarıqlar hám sbroslar payda bolıwı múmkin. Okean tipidagi “materiklarning payda bolıwı” degen mánisti ańlatadı.
EPIGENETIK VODIYLAR - maydandıń geologik qáliplesiwi tawsılǵannan keyin payda bolǵan oypatlıqlar. Maydanlar sol oypatlıqlar menen kesilgen boladı. Sonıń menen birge áyyemgi yotqiziqlar olardı qoplovchi yotqiziqlarga salıstırǵanda talay kúshli búrmelanishga dus kelgen boladı.
EPOXA (zaman) - geologik waqtıniń málim bólegine tuwrı keletuǵın geoxronologiya shkalasınıń bólimi, bul waqıtta bólim yotqiziqlari payda boladı.
ERA - tariyxıy geologiyada, salıstırmalı geoxronologiya kestesiniń eń iri birligi; Jerdiń geologik rawajlanıwı hám ol jaǵdayda turmıs payda bolıwı tariyxınıń eń úlken dáwirin quraydı. Paleozoy, mezozoy, kaynozoy eralari ulıwma qabıl etilgen.
ERATEMA (gruppa ) - ulıwma stratigrafiya shkalasınıń bólimi. Era dawamında payda bolǵan yotqiziqlarni birlestiradi. Ulıwma qabıl etilgenlerinen fanerozoy eratemalari: kaynozoy, mezozoy, paleozoy esaplanadı.
EROZIYa (dárz ketiw, juwılıw ) - jer maydanında taw jınısların oqar suw tásirinde dárz ketiwi, juwılıwı. Yemirilgan jınıslar joqarıdan tómenge tárep salmaqlıq kúshi hám suw tásirinde alıp ketiledi, nátiyjede oypatlıqlar júzege keledi, biyiklikler tegislana baradı. Erroziya relef payda bolishida zárúrli faktor esaplanadı.
EROZIYa BAZISI - dárya ózeniniń o'yilishi waqıt dawamında páseytiwip, teńiz yamasa kól júzesi menen teńdeylesetuǵın maydan. Erroziya bazisi ulıwma hám jergilikli túrlerge bólinedi. Ulıwma erroziya bazisining maydanı Dúnya okeanı júzesine tuwrı keledi. Lekin teńiz hám okeanlıqǵa quymaytuǵın dáryalar óz ózenin teńiz suwı júzesinen tómenlew etip oyıp tesiwi múmkin. Jergilikli erroziya bazisi jer júziniń hár qanday bálentliginde dús keliwi hám ol turaqlı (okean júzesi, suw oqib shıǵıp ketpeytuǵın suw háwizleri, mısalı, Baykal, Balxash, Kaspiy hám Aral teńizleri hám basqalar ) yamasa waqtınshalıq bolıwı múmkin.
Yu
YuVENIL' (sap) - Jer qa'ridan jer maydanına dáslepki márte shıǵıw. Mısalı, yuvenil' suw, yuvenil' karbonat kislota hám sol sıyaqlılar.
YuRA DAVRI - mezozoy erasınıń ekinshi dáwiri bolıp, 69 mln.jıl dawamında payda bolǵan.
YuRA SISTEMASI (yura) - mezozoyning tómenden ekinshi sisteması.
Q
QIYShIQ (qıya ) BURMA - kósher tegisligi vertikal bolmaydıden azmaz enkaygan, sonıń menen birge, bir qanatınıń qiyaligi ekinshisine salıstırǵanda vertikal bolǵan búrme.
QIYShIQ SBROS - yamasa qiyiq sbros bolıp, uzilma sızıǵı qatlamlar cho'ziqligiga salıstırǵanda málim múyesh astında boladı.
QOZONSIMON SOYLIK - kórinisi domalaq yamasa domalaqqa jaqın háwiz. Jer maydanında hám suw astında qazansimon saylıqlar ajratıladı. Jer maydanı daǵı qazansimon saylıqlar tektonik, vulqan, mızlıq, eol, karst, erroziya hám basqa processler tásirinde payda boladı.