Темур даврида илму-фан ва маънавий хаёт

АМИР ТЕМУР БАРПО ЭТГАН БОҒЛАР.
Амир Темур Самарқанд атрофида бунѐд эттирган боғлар саноғи турли манбаларда турлича: бир ўринда 7та, бошқа жойда 12-та, деб келтирилади. Мутахассислар кейинчалик аниқлашларича, уларнинг сони 14 та бўлиб, қўйидагича аталган ва кўриниш касб этган:
1. БОҒИ ШАМОЛ. Бу боғ 1397 йили бино қилинган. Шарафуддин Али Яздийнинг қайд этишича, бу манзил илгаридан сўлим бир жой экан. Яздий ѐзади: «Ҳазрати Соҳибқирон обод Самарқанднинг шимолий томонидан барпо этгани «Боғи Шамол» номи билан машҳур боққа кўчиб ўтиб, жаҳон аҳли сиғгудек ўлкан саропарда (шоҳона чодир) қурдирди.
Унинг дарвозаси олдидаги чодир ҳамда подшоҳ қабулхонаси (борохгоҳ), базмлар учун тикилган катта ва кичик чодирлар кўкка бўй чўзиб, ойга теккудек туюларди. Бу Эрам боғи янглиғ ором масканини
24
жаннатнинг базм саройи хасад қиладиган даражада ораста, салобатли
қилиб безатдилар. Бир кескир фармон содир бўлдики, ул фирдавсмонанд
боғда амирзода Мироншоҳнинг қизи, олий иффат соҳиби Бека Султон
номига атаб дилни ром этувчи баланд қаср ва гўзал бир ишратгоҳ
қурсинлар. Форс ўлкасининг барча вилоятлари. Ироқ, Озарбайжон, Дор-
ус-салом (Бағдод) ва бошқа мамлакатлардан жамъ бўлган моҳир
муҳандислар, равшан фикрли меъморлар қасрнинг тарихини ўткир
фаросат қалами билан махорат лавҳасига чиздилар. Уни Ҳазрати
Соҳибқирон маъқуллагач, ѐрқин раъйли мунажжимлар қаср қурилишини бошлаш учун муносиб вақтни белгилашда хушѐрлик ва эҳтиѐткорликнинг барча шартларига риоя қилган холда, қувончли бир соатда, бахтли бир толеъда қаср қурилишини бошладилар.
Қасрнинг тўрт рукнини амирлар ўртасида тақсимлаб, ҳар бир
ишбоши ихтиѐрига бир мамлакатдан келтирилган усталар, бир диѐрдан
келтирилган хунармандларни тайин қилдилар... Мустаҳкам рукнларини
бағоят маҳкам ва пухта қилиб кўтардилар. Ҳар бир рукнга Табриздан
келтирилган мармар тошдан ишланган биттадан устун ўрнатдилар.
Деворлари сатҳини ложувард ва олтин билан шундай ажойиб ва
ҳайратомуз даражада гўзал этиб нақшладиларки, уларнинг тароватидан
Моний расмлари ва ЧИН нигорхонасини уяту хижолат ғубори қоплади.
Қасрнинг саҳнига мармар тошлардан ва Қўҳи Нур (Нурота) дан
келтирилган тошлардан чиройли қилиб ѐтқиздилар... Ташқи деворнинг ич тарафидаги изорасини-кошин билан безадилар*.
Бу сарой ҳақида машҳур мажор олими Ҳерман Вамбери «Бухоро ѐхуд Моварауннаҳр тарихи» асарида шундай ѐзади: «Бу сарой тўғри тўртбурчак шаклида бўлиб, ҳар томони бир ярим, минг қадам. Унинг мармар гуллари ажойиб, ҳайратли эди. Замини қайрағоч ва фил тишидан ишланган кошинли эди...»*
Бошқа манбаларда боғ шаҳарнинг «Девори қиѐмат» деб аталган қадимий девори чегарасида, Дамашқ (Димишқ) қишлоғи яқинида бўлган, деб кўрсатилади. Ўша ерда боғ номи билан аталган ариқ оқиб ўтган.
2. БОҒИ БИҲИШТ. Самарқанднинг ғарбий тарафида малика Туман оғо шарафига 1378 йилда бино қилинган. Бу боғ Боғи Шамолнинг жануби-ғарбида жойлашган. Шарафуддин Али Яздий «Зафарнома»да ѐзишича, боғдаги сарой атрофини
*Қаранг. Шарофиддин Али Яздий «Зарафшоннома», Т., 1994,224-227 бетлар.
*Херман Вамбери. Бухоро ѐхуд Мовароуннахр тарихи», Т., 1990, 54 бет.
сув билан тўлдирилган чуқур хандак ўраган бўлиб, бир неча кўприк сарой билан боғни ўзаро боғлаб турган. Ғоят кўркам сарой оқ мармардан тикланган.
25
Боғи Биҳиштнинг бир томонида қўриқхона бўлиб, ундаги
жониворлар қафасларда эмас, атрофи ўралган майдончаларда эркин ҳолда сақланган. Шунинг учун бир қатор тадқиқотчилар Амир Темурни илк қўриқхона асосчиси деб ҳисоблайдилар.
Боғ манзили ҳақида турлича фикрлар мавжуд. Агар «Самария» муаллифи уни Самарқанд шарқида жойлашган деб ѐзса, Бобур Мирзо «шаҳарнинг қўйи ѐнида Боғи Шамол ва Боғи Биҳиштдур», деб қайд этади. Бу ўринда Бобур Мирзо гувоҳлиги ҳақиқатга яқинроқ, тўғрироқ бўлса керак.
3. БОҒИ БАЛАНД. У шаҳарнинг шимолидаги Чўпонота тепалиги ѐнбағрида барпо этилган. Боғ Амир Темурнинг энг гўзал оромгоҳларидан бўлиб, уни яратишда Эрон, Ироқ, Озарбайжон ва бошқа мамлакатлардан келтирилган уста меъморлар қатнашганлар.
Боғдаги Табриз мармари билан тикланган сарой биноси учта хонадан иборат бўлиб, унда қимматбаҳо буюмлар, нодир санъат асарлари сақланган. Бу боғ Соҳибқироннинг суюкли набираси, Мироншоҳнинг қизи Оқабегимга атаб қурдирилган. Самарқанд шимолидаги баландликда барпо этилгани сабабли Боғи баланд номини олган. Ҳозиргача ҳам ушбу ном билан аталган бу манзил ўзининг тўкин анжирзорлари билан машҳур.
4.БОҒИ ДИЛКУШО. Самарқанд шарқидаги боғ. Шаҳардан тахминан
олти километр масофада, Панжакент йўлининг ўнг томонида бўлган.
Шаруфиддин Али Яздийнинг ѐзишича, Боғи Дилкушони бино қилиш
давомида олдиндан мавжуд бўлган ўн иккита боғ бирлаштирилиб
мукаммаллаштирилган. Боғ қурилиши 1396 йилда бошланган. Боғда гумбаз шаклида тикланган қаср бўлиб, унинг уч томонидан миноралар юксалиб турган. 1398 йил баҳорида – Ҳинд юриши арафасида шу янги боғда Амир Темур мислсиз тантаналар ўтказиб, Амир Ҳизрҳўжанинг қизи Тўқолхонимга уйланган ва боғдаги қасрни ѐш маликага атаган.
Шарафиддин Али Яздий ѐзади: «Боғ ниҳоятда дилкушо ва гўзал тарзда барпо этилган безавол иқбол, унинг исми жисмига монанд бўлгани учун «Боғи Дилкушо» дея атади»*.