Темур даврида илму-фан ва маънавий хаёт

*Амир Темур «Тузуклари», Т., 1991,66-бет *Ўша жойда.
«...Тузуклари...» да Илѐсхожа бошлиқ чингизий босқинчиларга
қарши кураш йилларида ўз фаолиятида толерантлик услубидан
устамонлик билан фойдаланганлиги ҳақида шундай бир мисолни
келтиради. «...Мен билан иттифоқи бузилган тоифадаги бошқа амирларни
ҳам бирма-бир ҳоли жойга чорлаб, ҳар қайсиси билан алоҳида
гаплашдим. Булардан мол дунѐга ҳирс қўйган очкўз ва таъмагирларига мол-ашѐ ваъда қилдим, мансаб-мартабага ва мамлакатларни бошқаришга кўз тиккан амалпарастларни қўлим остидаги мамлакат ва вилоятлардан бирига (ҳокимлик) қилишга номзод қилиб кўрсатдим»*. Яна давом этди: «Қолган лашкарларни ҳам емак-ичмак (луқма) ва кийим-кечак (хирқа) билан умидвор қилдим, ширин сўз ва очиқ юз билан уларни ўзимга ром этдим,»*.
«Қилган бир хизматини ўн баробар қилиб тақдирлаб, дилларини
хушнуд қилдим*, - деб таъкидлайди. Ҳақиқатда, улар ичида турли хил
халқ ва диний эътиқод вакиллари ҳам бор эди. Натижада бирлашиб
Илѐсхожа бошлиқ чингизий босқинчиларни тор-мор келтирган ва
ғалабани қўлга киритганлиги тарихий ҳақиқатдир. Кўриниб турибдики, Соҳибқирон Ватан тақдири ҳал бўлиш жараѐнида халқ манфаати учун ҳар қандай унсурлардан, мол-дунѐ, мансаб учун ҳеч нарсадан қайтмайдиган типлардан ҳам вақтинча фойдаланишга эришган. Бундан Амир Темур ўз ғалабаси учун ҳар қандай номақбул имкониятлардан фойдаланган эканда деган нотўғри хулосага келмаслик керак. Буюк Соҳибқирон ҳар бир
17
қилган амали фаолиятини онгли равишда, мардлик, матонатлилик,
кечириш ва муросавий тотувлик, тинчлик мақсадларида яхши ният билан амалга оширган. Ўзининг «Тузуклари»да бу хақда: «...Мен ўн икки нарсани ўзимга шиор қилиб олиб, салтанат мартабасига эришдим. Шу ўн икки нарса ѐрдамида мамлакатларни забт этиб, салтанатимни бошқардим ва салтанат тахтига зебу-зийнат бердим»*. Давом этиб: «... давлат ва салтанатимга боғланган менинг биринчи тузугим – Тангри таолонинг диний (Оллоҳ ягона деб тан олувчи ҳамма

• 
  «Темур тузуклари», Т.,1991,31-бет
  
• 
  Ўша жойда.
  
• 
  «Темур тузуклари». Т., 1991 йил
  
• 
  Ўша жойда. 53-бет.
  

динлар ва асосан Ислом динига нисбатан – изоҳ меники – А.Ш.) ва Муҳаммад Мустафонинг шариатига дунѐда ривож бердим. Ҳар ерда ва ҳар вақт Ислом динини қувватладим»*.
Учинчи тузугида: «Салтанатим ишларини муросаю мадора, мурувват
ва сабр – тоқат билан юргиздим. Кўп нарсани билиб турсам ҳам ўзимни
билмасликка олардим. Дўсту-душман билан мурасою- мадора қилдим»*-
деб арбобликка хос икки таълимот билимдони сифатида, Соҳибқиронлик
салоҳияти даражасига мувофиқ фаолият кўрсатганли-гини, диний
толерантлик, хаѐтий тажрибада, амалий сиѐсатида, давлатчилигимиз
тарихида такрорланмас шахс эканлигини намоѐн этганлигини кўрсатади.
Шу асосда динга, Ислом динига қатъий риоя қилинганлигини ва
толерантлик услубидан атрофлича моҳирона фойдаланишга ҳаракат
қилганлигига амин бўламиз. Бу ҳақда Амир Темур ўзи шундай деб ѐзади:
«Одам Атодан бошлаб Ҳотам ул – анбиѐгача (Пайғамбар охиргиси –
Муҳаммад Пайғамбарга бўлган унвон), улардан ҳозирги дамгача ўтган
султонларнинг қонунлари ва туриш-турмушларини донолардан сўраб-
суриштирдим. Ҳар қайсиларининг йўл-йўриқлари, туриш-турмушлари,
қилиш-қилмишлари, айтган гапларини хотирамда сақладим ва яхши
ахлоқлари, маъқул сифатларидан намуна олиб, унга амал қилдим»*. Яна давоб этиб: «Давлатларнинг таназзулга учраши сабабларини суриштирдим ва давлату салтанат заволига сабаб булувчи ишлардан сақландим»*. «Кимки менга душманлик қилсаю, кейин пушаймон бўлиб ҳимоя истаб, тиз уриб олдимга келса, душманлигини унутиб, мурувват ва дўстлик кўрсатдим»*, - деб муроса қилишга, мардлик кўрсатиб толерантлик услубига алоҳида урғу беради. Аммо Амир Темур бирон кучлар, шахслар ѐки гуруҳлар билан маълум масалаю-муаммода муроса қилиб келишув шартларини аниқлаб бажаришга қатъий киришга аҳдлашса, уни бузган томонларни ҳеч қачон кечирмаган қаттиқ жазога мубтало қилган. Бу
18
жараѐн, яъни дин, диний толерантлик ва сиѐсат, Ислом, илмий ислом тасаввуфчилиги, жамиятни, давлатни бошқариш, қонун, хуқуқ масалалари Амир Темур учун салтанат

• 
  «Темур тузуклари». Т., 1991 йил
  
• 
  «Темур тузуклари». Т., 1991, 54-бет.
  
• 
  «Темур тузуклари». Тошкент, 1991,55-бет
  
• 
  Ўша жойда
  
• 
  Ўша жойда. 54-бет
  

соҳибқирони бўлишдан олдинроқ яхши маълум бўлган. Бу масалалар
Амир Темур фаолиятида миллий давлатчиликни тиклаш, ривожлантириш
борасидаги ўзи ишлаб чиққан миллий давлатчилик дастурининг асосини
ташкил этган. Шу сабабли Соҳибқирон Амир Темур ўзининг салтанатини
такомиллаштириш соҳасидаги сиѐсий фаолиятининг онги ва илмий қисми,
икки таълимотни (диний ва дунѐвий) ўзаро уйғунлаштиришни амалда
моҳирона қўллашнинг, Ватанимиз тарихида қоил-мақом қилиб
бажаришнинг янги фазилатли хислати ва давлатчилигимиз тарихида
қўлланилган янгилик эди десак хато бўлмайди. Унинг куч-қуввати, ғайрат-
шижоати мустаҳкам бўлиб «динга қувват ва ѐрқин қалбнинг нигоҳи
пайғамбарлар сайиди (Муҳаммад С.А.В) нинг шариати учун мадад»*
берди. Подшоҳлар ва султонлар ичида Соҳибқирон Оллоҳ маъқул кўрган
учинчи тоифасига, балки «бутунлай лутфу-каромат ва тамоман қаҳру-
ғазаб зоҳир этувчи эмас, балки ана шу икки хислатнинг ўртача маромини
(толерантлик- изоҳ меники-А.Ш.) тутувчи»*, бўлиб, Тангри таоло
иродасига, унинг бандаларига масъул бўлган, нафақат диний
толерантликни, балки ижтимоий-сиѐсий соҳадаги толерантлик-
бағрикенглик, муроса, тотувлик, хамкорликни қўллаган хукмдор сифатида
намоѐн бўлди. Соҳибқироннинг ўз сўзи билан айтганда мамлакатни
бошқаришда муросаю-мадора билан сиѐсат юргизган. Бунинг ўз халқи, Ватани учун, унинг ғам ташвиши, ҳузур ҳаловати, ғурури ва ифтихори билан ҳамоҳанг бўлиб ўз юрти учун, ҳурматли Президентимиз сўзи билан айтганда, ѐниб яшади, номини жаҳонга таратди.
Хулоса қилиб шуни таъкидлаш лозимки, Амир Темур ҳукмронлик
қилган даврда мамлакатда хрестианлик, буддавийлик, конфуцийлик ва
бошқа динларга эътиқод қилувчилар яшаганлар. Ушбу дин вакиллари
Ислом дини билан муросаю-мадорада бўлганлар. Улар давлат сиѐсатига
бўйсуниб ўзларининг диний даргоҳларида эътиқод нормаларини
бажарганлар. Мамлакатимизнинг кўплаб шаҳарларида, шу жумладан, Самарқандда ҳам улар мавжуд бўлиб, фаолият кўрсатганлар. Темурийлар даврида, қисман Шоҳруҳ Мирзо, асосан Мирзо Улуғбек даврида ғайри дин
19
вакиллари ўзлари сиғинадиган динларига эътиқод қилиб, диний
даргоҳларида
* Шарофиддин Али Яздий. «Зафарнома», Тошкент, 1994,216-217
бетлар.
* Қаранг. Низомиддин Шомий «Зафарнома», Тошкент 1996, 19- бет
фаолият кўрсатганлар. Айниқса темурийзода Бобур Мирзо диний
толерантликка жиддий эътибор берадиган Амир Темур бобосидек, уни
давлат сиѐсати билан уйғунлаштиради. Хатто Хиндистондек йирик
мамлакатда ўз империясини ташкил этади ва буддавийлик динига эътиқод
қилувчи халқ ҳурматига сазовор бўлади, хиндуийлик фалсафасидан
мустаҳкам ўрин олиб катта обрўга эга бўлади. Ҳақиқатда азал-азалдан она
Ватанимизда Амир Темур, Навоий, Бобурлар юртида Ислом, насронийлар,
буддавийлик каби жаҳон динлари ѐнма-ѐн, тотувлик, муросаю-мадорада
яшаб келган. Асрлар оша мамлакатимизнинг йирик шаҳарларида
масжидлар, черковлар, синагоклик-даргоҳлари мавжуд бўлиб турли
миллат ва динларга мансуб қавмларнинг ўз диний эътиқодлари ва
амалларини эркин, ҳеч қандай қисув ва тўсиқларсиз адо этиб
келаѐтганлигига тарих гувоҳдир.