Темир. Темир бирикмалари

30.2.Темир бирикмалари
Табиатда учраши. Темир қадимдан маълум бўлган элементлардан биридир. Бу металл тўгрисида маълумотлар эрамиздан олдинги 2500-3000 йил илгари учраган. Темир энг кўп тарқалган кимёвий элементлардан бири ҳисобланади. Унинг ер пўстлоғидаги мол улушдаги миқдори 2% га га боради. У тупроқ, ҳар хил минераллар, гемоглобин, хлорофил таркибида бўлади. Темирни кометаларда, сатурн ҳалқасида ва қуёшда борлиги аниқланган. Темир эркин ҳолда метеоритлар таркибида учрайди.
Темирнинг энг муҳим рудалари. Магнитли темиртош ёки магнетит Fе₃О₄, бунда темирнинг миқдори 73 % га боради. Қизил темиртош ёки бошқача гематит- Fe₂O₃ (60%) ва қўнғир темиртош ёки лимонит Fe₂O₃ *nH₂O (60%). Темир шпати ёки FeCO₃ - сидерит ҳам маълум. Энг кўп учрайдиган бирикма темирли колчедан ёки пирит FeS₂.Темир гемоглобиннинг асосий қисми ҳисобланади.
Физик хоссалари. Кимёвий тоза темир оқ кумушсимон металл. У алюминийдан бир оз қаттиқроқ. Олтин ва кумушга нисбатан юмшоқ.
Темирни тўртта аллотропик шакл ўзгаришлари маълум. Буларга ,  ,  вa - темирлар киради.  -темир 769^o C гача , -темир эса 910 ^oC гача , - темир 1400 ^oC вa - (тўртинчи шакл ўзгариш) 1510 ^oC гача мавжуд. Агар темир таркибида C, Si, Mn бўлса аллотропик шакл ўзгаришлар аралаш ҳолида бўлади.
Тоза темир суюқланиш ҳарорати 1539 ^oC, лекин 600^oC да юмшоқ бўлиб қолади. 1000^oC да сим қилиб чўзилиши ва бир-бирига уланиши мумкин.


30.3. Темирнинг олиниши.
Лаборатория шароитида темир унинг тузлари эритмаларини электролиз қилиб олиниши мумкин. Бунинг учун темир (II) ёки темир (III) хлорид эритмаси электролиз қилинади. Агар электролиз оддий шароитда ўтказилса, олинган темир таркибида кўп водород эрийди. Жараённи юқори ҳароратда олиб бориб катодда темирни тоза қаватини ҳосил қилиш мумкин. Бунда уларни таркибида водород бўлмайди.
Темир оксидидан водород билан қайтариб:
Fe₂O₃ + 3H₂ = 2Fe + 3H₂O
Ҳавосиз жойда пентакарбонил темирни қиздириш орқали:
[Fe(CO)₅] = Fe + 5CO

Техникада темир рудаларидан чўян олинади. Унинг суюқланиш ҳарорати 1100 ^oC. Чўян таркибида 95% темир, 1,7% дан ортиқ углерод ҳамда олтингугурт, фосфор, кремний ва марганец бўлади. Домна жараёнида қуйидаги реакциялар содир бўлиб чўян ҳосил бўлади:

3Fe₂O₃+CO= 2Fe₃O₄ + CO₂
Fe₃O₄+CO=3FeO+CO₂
FeO+CO=Fe+CO₂