|
DNK hám RNK sintezi
Nuklein kislotalardıń sintezi ushın DNK shınjırı, belok biosinteziga matritsa (qálip) retinde i-RNK xızmet etedi. DNK dıń sintezi DNK-matritsaning eki shınjırında, RNK sintezi bolsa onıń bir shınjırında ámelge asadı. Kópshilik jaǵdayda DNK shınjırı bir-birinen bóleklengen hám tiyisli sharayat tiykarında júz baladı. Biopolimerlarning qáliplesiwinde matritsadan tısqarı taǵı substratlar, reaksiyanı katalizlovchi fermentler zárúr baladı. DNK sintezida substrat retinde dezoksiribonukleozidtrifosfat, RNK ushın ribonukleozidtri-fosfatlar bolıwı kerek. Belok sintezida bolsa substrat wazıypasın aminoatsil-t-RNK atqaradı.
Nuklein kislotalardıń matritsa sintezida qatnasıw etiwshi fermentler DNK-yamasa RNK-polimerazalar bolıp tabıladı. Ayırım halda i-RNK tek belok sintezida matritsa bolmasdan, bálki DNK biosintezi ushın da qálip wazıypasın orınlawı múmkin. Bunday processni teris transkriptaza fermenti atqaradı. Biopolimerlarning matritsali úsh qıylı sintezi úsh basqıshdan ibarat : a) initsiatsiya-eki monomerdan polimerning baslanıwı ; b) elongatsiya-polimer shınjırınıń uzayıwı ; v) terminatsiya-matritsali sintezning juwmaqlanıwı. Prokariot hám eukariot organizmlerde DNK dıń sintezi birdey bolıwı gúzetiledi. Usı sintez tiykarında azotli tiykarlardıń komplementarlik sisteması (A=T, G=S) bolib, bul process hár bir tur organizmdiń DNKsidagi nukleotid qatarın tek ata-anasidagina bolmaydıden, bálki keyingi áwladlarǵa da qatań birdey jaǵdayda uzatılıwın támiyinleydi.
DNK sintezi (replikatsiya)
DNK-matritsasida DNK molekulasınıń eki retten kobeyiw processin replikatsiya dep ataladı. Replikatsiya reaksiyasınıń ketiwi ushın bir shınjırlı DNK-matritsa, dezoksinukleozidtrifosfatlar, fermentler, magniy ionları hám eki shınjırlı DNK molekulasın bir birinen ajıratıwshı belok faktorları bolıwı zárúr. DNK biosintezin ulıwma tárzde tómendegi kóriniste jazıw múmkin:
DNK biosintezi matritsa (qálip) DNKdan komplementar nusqa alıw, yaǵnıy replikatsiya arqalı ámelge asıriladı. Qas spiraldi bir-birinen ajıratıwshı belok tásirinde nukleotid shınjırları bir-birinen ajraladi. Makromolekula bır jola bir shınjırlı dezoksipolinukleotidqa aylanbastan, bálki málim bólimlergine ayır payda etedi. Prokariotlarda DNK molekulası halqa formasında bolib, málim jerlerinen ori-sayt (Origin-replikatsiyani baslanıwı ) baslanıp, DNK shınjırı ekige bóleklengen ayır keri táreplerge háreketlenedi. Eukariotlarda ori-saytlar kop muǵdarda bolǵanlıǵı ushın replikatsiya DNK molekulasınıń kop bólimlerinen baslanıwı anıqlanǵan. DNK molekulasında AT jupi qay jerde kop bolsa, osha noqatlarda replikatsiya baslanadı, sebebi GS jupindegi bogni úziwge salıstırǵanda AT boglarni ajıratıw ańsat bolıp tabıladı.
DNK REPARATSIYASI
Makromolekula bolǵan DNK shınjırınıń matritsali sintezi bolmish replikatsiya procesiniń qandayda bir noqatında molekulyar qátelik roy bersa, arnawlı fermentler sisteması dúzetib, remontlap, toldirib turadı. Bul processni reparatsiya procesi dep ataladı. Bir shınjırlı DNK replikatsiyasida úzilis, qátelik júz bersa, DNK-polimeraza, DNK-ligaza fermentleri arqalı dúzetiledi. DNK-polimeraza III bolsa azot tiykarların ketma- ketligini, nukleotidlar boglanishini qadaǵalaw etedi. DNK ultrafioletoviy nur tásirinde ayırım bólimlerdiń ximiyalıq boglari ozgarib, timinli qapırıqer ónim baladı. Reparatsiya fermentleri sonday tábiy bolmagan qapırıqerlarni bólekleydi. Ónim bolǵan basshın oligonukleotidlar arqalı DNK-polimeraza I fermenti toldiriladi. Usı fragmentler DNK-ligaza enzimlari sebepli DNK molekulasına kovalentli boglaydi. Sol tiykarda ziyanlanǵan DNK molekulası tábiy jaǵdayǵa keltiriledi.
Joqarı temperatura tásirinde purin nukleotidlari azot tiykarlarınan ajralıp, replikatsiyada qatnasıw eta almay qaladı. Bul process reparatsiyasi arnawlı ferment apurinli endonukleaza arqalı ámelge asadı. Bul reaksiyalar da timinli qapırıqerlar reparatsiyasina uqsaydi.
DNK molekulasındaǵı azot tiykarlarınıń hár qıylı ximiyalıq alkillash tiykarında ónim bolǵan metillangan birikpeleri DNK-glikozilaza degen ferment gruppaları arqalı reparatsiya etiledi. Ziyanlanǵan nukleotidlardan azot tiykarları ajratilsa da, uglevod, fosfor qaldıqları ozgarmaydi. Ajıratılǵan alkillangan azot tiykarları orniga tábiy azot tiykarların DNK-glikozilaza fermentler DNK shınjırına boglaydi.
DNK sintezida qátelik reparatsiya arqalı dúzetilmasa, replikatsiya procesi togri kechmaydi. DNK molekulasındaǵı bunday ozgarishlarni mutatsiya dep ataladı. Mutatsiyalar az-ozidan (spontanli) hám indutsirlanish tiykarında bolıwı múmkin. Organizmde DNK molekulasında az-ozidan mutatsiya bolish chastotasınıń múmkinshiligı júdá kem bolib, 10 -5-10 -8 ge teń. DNK molekulasındaǵı mutatsiyalar kópshilik sırtqı faktorlar tásirinde (radiatsiya, viruslar, ximiyalıq agentler) júz baladı. Genomga tásir etiwshi mutagenlar ishinde átirap -ortalıqtıń pataslanıwına sebep boluvchilar qáwipli esaplanadı. Sanaat shıǵındıları suw hám hawanı aynıwı genomga unamsız tásir etiwi múmkin. Azıq-awqatqa qosılatuǵın boyawlar, stabilizatorlar, jaǵımlı ishimli elementlerdıń ayırımları mutagen bolǵanlıǵı ushın olardıń isletiliwi házirgi kúnde qatań qadaǵalawǵa alınǵan. Kopchilik dárivor elementlar da mutagen bolıp, olardıń genomga tásir etiwi anıqlanıp atır.
Do'stlaringiz bilan baham: |
