Tema: ulli jipek joli reje


XVI a’sirden boshiab Ulli



Download 53,43 Kb.
bet3/4
Sana20.04.2022
Hajmi53,43 Kb.
#566421
1   2   3   4
Bog'liq
Buyuk ipak yoli

3.XVI a’sirden boshiab Ulli ipak yo'li a’hmiyetining pasayishi, onin’ sebepleri
Amir Temur vafotidan so`ng saltanatda baslang’an siyesiy boshbodoqlik ha’m oni bir qancha g’a’rezsiz ma’mleketljerge bo`linib ketishi, «Ulli ipak yo`li»ga itibarning pasayishi oqibatida G`arbiy Evropa ma’mleketleri menen Temurning o`rnatgan tuwridan-tuwri sawda ha’m elchilik baylanislari a’ste-aqirin susayib, keyinshelik bolsa pu’tkillay barham tapti. Bu, shubhasiz, Orayliq Aziyanin’ G`arbiy Evropa ha’m onda qa’lipleseyetken du’nya bazaridan ajralib, Orayliq Osiyeliklarning du’nya xaliqlarinin’ ekonomikaliq ha’m socialliq taraqqiyetidan shetde qaliwining baslaniwi edi.
Amir Temur vafoti menen vorislar o`rtasida toju-taxt talashuvi baslanadi. Oqibatda Xurosonda Shohrux Mirzo; Balx, G`azni. Qandahorda Pirmuhammad; G`arbiy Iran ha’m Ozarbayjanda Mironshohning o`g`illari Umar Mirzo menen Abubakr Mirzolar hokimi bolip mutlaq bo’lip aladi. «Ulli ipak yo`li»ning arqa yo`nalishida joylashgan walayatlar Tu’rkiston, Sabron, O`tror, Sayram Amir Berdibekning tshig’armarufida qaladi. O`ra-Tepa menen Farg`onani Amir Xudoydod iyellab oladi, Xorezmni bolsa Altin O`rdaning abiroyi amirlaridan Idiku O`zbek basip oladi. Sonday qilip, a’hmiyetli sawda yo`lida joylashgan derlik ha’mme aymaqlarda hukmdorlar o`z ta’rtiplerini o`rnatishga kirishdilar.
Amir Temur a’wladari o`rtasidag’i hokimiyat ushin qattiq gu’res naqd besh jilga cho`ziladi va, shubhasiz, ma’mleket xalqinin’ ekonomikaliq ahvoliga keskin ta’sir etib, xaliqtin’ jiddiy noroziligiga sebep bo`lgan edi. Temuriyzodalar joqari hokimiyat ushin, noiblar o`z walayatlarida g’a’rezsiz bo’lip aliw ushin gu’resdilar. Shoxruh baslag’an ha’reket ma’mleket puqarasinin’ ko’pshilik tabaqalari ta’repinen quwatlanadi. usi boisdan, Shoxruh Temur hu’kimranlig’i o`rnatilgen walayatlarni o`z qo`l ostiga aliwga ha’mde ma’mleketda tinishliq ha’m osoyishtalik o`rnatishga muttasil ha’reket qiladi.
Shoxruhning o`limi temuriylar o`rtasida o’zara urislarni ja’ne avj oldirib yubaradi. Onin’ o`g`li Ulug`bek hu’kimranlik qilg’an da’wirdi ham siyesiy beqararliq taxt ushin gu’reslar menen ta’riflash mu’mkin. Temuriyzodalar o’zara gu’res menen band bo’lip, «Ipak yo`li»ga itibar bermay qo`ydilar. Ma’selen, Abdulatif ham «Ulli ipak yo`li»dan boj aliwni to`xtatdi, garchi Ulug`bek bug’an u’lken itibar bergen edi. Na’tiyjede «Ulli ipak yo`li»da karvonlar juriwi kamaydi, sebebi olardin’ havfsizligini ta’minlaydigan ku’shler barham tapti.
XV a’sirdin’ aqiri – XVI a’sirdin’ baslarinda Movarounnahr aymag’i bir necha g’a’rezsiz mu’lklarga bo`linib ketdi. Olar ekonomikaliq ta’repten bir-birlari menen bekkem baylanisli edilar, lekin ayrim walayatlarning ha’kimleri o`rtasidag’i u’zliksiz to`qnashuvlar xaliqtin’ o’zara xo`jalik baylanislariga halaqit berar edi.
Ayrim hukmdorlar o`z qo`shnilarining jerlarini basip aliw esabinan o`z jerlarini ken’aytirish payida bo’lip, yurisler muvaffaqiyatsiz shiqqanda, talap aling’an mol-mu’lklar menen cheklanishar edi. XV a’sirdin’ aqirlarinda feodallarning bir-birlariga qarshi chiqisleri a’dewir keskinlashdi. Samarqand ha’m Buxoro jo`shqin ishki sawda ha’m basqa ma’mleketler menen sawda oraylar ha’mde sawda karvonlarining yo`llari tutashgan qalalardan edilar. Cho`l xalqi ha’m iri qalalardan yiroqdag’i tumanlar menen ayirboshlash sawdasi mavjud edi. Qozoq sultonlariga asirga tushgan belgili adamlar evaziga tovon to`lash ushin o`zbek xoni Shayboniy farmoyishiga binoan bir necha tuyaga yuk boladigan narbas gazlamasi tajerlab qo`jilgan edi.
Karvon yo`llari Orayliq Osiye qalalarini h’a’zirgi Afg`oniston, Hindiston, Iran oraylari menen Sirdare yeqasidag’i qalalar Qozog`iston cho`lidan ko`chmanchilar ha’m Sibir menen bog`lar edi.
Shu jillarda Qitay menen sawda baylanislari a’dewir susaydi. Qitay menen Orayliq Osiye o`rtasidag’i karvon yo`llarida joylashgan walayatlarda siyasiy beqararlik bunin’ tiykarg’i sebepi bo`ldi.
Ma’mleketdag’i ha’m qo`shni walayatlardag’i feodal mojarolarning ku’shayishi chet elliklarning bosqinlar karvon yo`llari havfsizligini ta’miynlew imkaniyatinan mahrum qildi. Na’tiyjede qo`shni ma’mleketler menen sawda-diplomatik qatnas lar ham buzildi. Sawda jollarinng qublag’a ko`chishi ha’m ten’iz sawdasinin’ ku’shayishi Orayliq Aziya qalalarining sirtqi sawda baylanislariga jiddiy zarba bo`ldi. Ulli geografiyaliq kashfiyotlar sebepli Hindistondan ha’m ha’tte a’dewir shimoldag’i walayatlardan mollarning ko’pshilik turlari ten’iz yo`lidan yubarila basladi.
Xaliqlardin’ ma’deniyatlari ha’m u’rip-a’detleri bir-biriga jaqinlashib, o’zara qatnas larning ha’r taraflama jaqsi lanishida «Ulli ipak yo`li»ning a’hmiyeti benihoyat u’lken bo`ldi.
«Ipak yo`li» Orayliq Osiye xaliqlari ekonomikasi, ma’deniy ha’m siyesiy turmisinda ju’da’ u’lken rol o`ynadi. ol sebepli Orayliq Osiye xaliqlari G`arb ha’m Shig’is du’nyasi ha’m olardin’ xo`jalik oylap tabiwlarlaridan bahramand bo`ldi.
«Ipak yo`li»da Orayliq Aziya Shig’is ha’m G`arb o`rtasida vositachilik rolini o`ynadi. Na’tiyjede, Orayliq Osiyeda migratsiya processi ku’shayib, tu’rkiy etnik unsurlarning u’lken-u’lken toparlari payda bo`ldi.
Eramizdin’ era baslarina kelip, ipakchilik usi walayatiga ham yotomi. III a’sirden baslap, ipakchilik orayi arqa g`arbga Shig’is Tu’rkistsanaa ko`chdi. Onnan Farg`ona oazissi, Sug`d, Iran ha’m Vizantiyaga yotomi.
IX-X a’sirlerde Somoniylar, XI-XII a’sirlerde Qoraxoniylar ha’m Saljuqiylar, XIII a’sirden mug`ul imperiyasi va, nihoyat, XIV a’sirdin’ 70-chi jillarida Temur ma’mleketi qadag’alawida bo`ldi.
Ko`p tarmoqli «Ipak yo`li» sawdasida Sug`d sawdagarlarining o`rni u’lken bo`ldi. Eramizdin’ eradan baslap, IX a’sirine shekem bolsa sug`d tili ipak yo`llari doirasida du’nya sawda tili da’rejesinecha ko`terildi.
«Ipak yo`li» sawdasida sug`dlardan tisqari parfiyaliklar, Iran sosoniylari, tu’rklar, Kushanlar, xotanlar, uyg`urlar, tibetliklar, baktriyaliklar ham u’lken rol o`ynaganlar. Olardin’ ha’mmesi bul tariyxiy processning ijodkorlari sipatinda iz qaldirg’anlar.

Download 53,43 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish