Tema: Tábiyattaniw ilimindegi ashiliw Reje

Tema: Tábiyattaniw ilimindegi ashiliw


Reje:

• 
  Kirisiw
  
• 
  Tábiyattanıw tálimi tariyxı
  
• 
  Tábiyattanıw qánigelikleri
  
• 
  Juwmaq
  
• 
  Ádebiyatlar dizimi
  

Kirisiw
Insannıń átirap daǵı dúnyanı biliw procesi eki dárejeden ótedi - sezimiy (empirik) hám logikalıq. Birinshi bilim dárejesinde tiykarǵı rolni insannıń sezim shólkemleri (analizatorlari) atqaradı. Ekinshisinde - túsinikler, oy-pikirler, juwmaqlar menen islewden ibarat pikirlew procesi.
Oqıtıwshınıń tiykarǵı waziypası - sapalı bilimlerdi ózlestiriw procesine basshılıq qılıw bolıp tabıladı. Bul balalardıń intellektual iskerligi tuwrı islengen jaǵdayda ǵana múmkin.
Kishi jas daǵı oqiwshilar konkret-metaforaiy pikirlew ústinlik etedi. Bunda tiykarǵı rol ob'ektler hám tábiy hádiyselerdi tikkeley aqıl etiw, yaǵnıy biliwdiń sezimiy (empirik) dárejesine tiyisli.
Átirap daǵı dúnyanı biliwdiń baslanǵısh noqatı Sezim - zat hám hádiyselerdiń individual ózgesheliklerin analizatorlar járdeminde mıy yarım korteksida sáwlelendiriw. Usınıń menen birge, mıy yarım korteksining tiyisli zonalarında qozǵalıw oshaqları payda boladı. Sezim shólkemleri biliw processinde qanshellilik kóp qatnasıw etse, korteksning analitik iskerligi sonshalıq aktiv boladı. Bul processtiń mazmun-mánisin Ya. A. Komenskiy bunnan úsh ásir burın sonday ańlatpalaǵan edi: “Bilimdiń baslanıwı bárháma sezimlerden kelip shıǵıwı kerek. Múmkinshiligi barınsha hámme zattı sezimlerge etkazish kerek: kóriw ushın kórinetuǵın zat, esitiw ushın esitiletuǵın zat, iyiskelew ushın hidlangan zat, teginish ushın qandayda bir; bir waqtıniń ózinde bir neshe sezim shólkemleri tárepinen aqıl etiliwi múmkin bolǵan zat bir waqtıniń ózinde bir neshe sezimlerge usınıs etiliwi kerek. Bul qaǵıyda kórinistiń didaktik principine tiykarlanadı.
Bunı mısal menen kórsetemiz. Minerallardıń (mısalı, hák tas ) qásiyetlerin úyreniwde oqıtıwshı klass boylap úlgi alıp júriwi múmkin. Bunday halda, balalar hák tastı kórediler hám qozǵalıw óshog'i tek kóriw korteksida payda boladı. Sabaqta ámeliy jumıs alıp barılatuǵın bolsa, minerallar úlgileri hár bir partaǵa tarqatıladı. Studentler tekǵana hák tastı kóriwedi, bálki onıń qásiyetlerin úyreniw ushın ózleri tájiriybeler ótkerediler. Usınıń menen birge, derlik barlıq sezim shólkemleriniń maǵlıwmatları mıy yarım korteksiga kiredi. Bul ob'ekttiń qásiyetlerin tolıqlaw analiz qılıw imkaniyatın beredi, bul bolsa keyinirek ol haqqındaǵı ideyalardı sanalı túrde ózlestiriw ushın tiykar bolıp xızmet etedi.
Biraq materiallıq dúnyada ob'ektten ajıratılǵan bólek ayrıqshalıqlar joq. Shunung ushın ekinshi basqıshda bilim qosıladı korteksning sintetik aktivligi miydiń úlken yarım sharlari. Túrli analizatorlar zonalaridagi qozǵalıw orayları ortasında waqtınshalıq baylanısıwlar payda boladı. Bul ushın tiykar bolıp xızmet etedi aqıl, yaǵnıy ob'ekttiń mıy qabıqlog'idagi sáwlelendirisler pútkilley ol menen tikkeley baylanısda boladı.
Biliwdiń bul basqıshında student ob'ekt qásiyetleriniń ulıwmalıǵın qashannan berli aqıl etedi. Mısalı, hák tas olkáraınan aq, qattı, ashıq bolmaǵan, málim bir forma hám ólshem degi, jaqtılıǵı joq tábiy dene retinde qabıl etiledi.
Bilimdiń úshinshi basqıshı - tálim wákillik, yaǵnıy insan yadında saqlanǵan zattıń ishki túsin sáwlelendiriw. Ideyalardıń fiziologikalıq hasası - bul mıy yarım korteksidagi qozǵalıw oshaqları arasındaǵı baylanısıwlardıń saqlanıwı. Yad suwretleri sonday qáliplesedi.
Bul basqısh sezimiy hám logikalıq bilimler ortasındaǵı kópir bolıp tabıladı. Málim dárejede, suwretler qashannan berli ulıwmalasqan bolıp, lekin olar payda bolǵanda, ob'ekttiń áhmiyetsiz qásiyetleri sáwlelendiriliwi hám birpara ayrıqshalıqlardı itibarsız qaldırishi múmkin. Mısal ushın, student tek málim bir forma hám ólshem degi hák tastı eslep qalıwı hám tawlar daǵı bul tasdı tanımasligi múmkin. Yad suwretleri tolıqlaw hám haqıyqatqa uyqas bolıwı ushın málim bir mineraldıń túrli úlgilerin hám hák tastan jasalǵan tawlar suwretlerin maqsetli aqıl etiwdi shólkemlestiriw jáne onıń áhmiyetsiz qásiyetlerin (bul halda, kólemi hám forması ) ajıratıp kórsetiw kerek.).
Prezentaciyalar temanı tikkeley aqıl etpesten da payda bolıwı múmkin, tek oqıtıwshınıń awızsha gúrrińi yamasa sabaqlıq teksti tiykarında. Mısalı, xarakteristika tiykarında oqıwshı Arktika yamasa shól tábiyaatın oyda sawlelendire aladı. Bul oyda sawlelendiriwdiń kórinetuǵın bolıwı. Olar balanıń yadında jaqtı suwretlerdi keltirip shıǵarmaydı hám ılaylı, uǵımsız bolıp tabıladı. Oyda sawlelendiriwdiń suwretleri yad suwretlerinen kóre kóbirek balalardıń individual qásiyetlerine baylanıslı. Sol sebepli hár qanday xarakteristika kórgezbeli qurallar kórgezbesi menen birge bolıwı kerek.
Kishi jas daǵı oqıwshılar suwretlerde pikir júrgizediler, sol sebepli ideyalardı qáliplestiriw oqıtıwshınıń eń zárúrli wazıypası bolıp tabıladı. Eger bala sanasında jaqtı ideyalardı oyatmaytuǵın zattı yadlawǵa májbúr bolsa, ol halda pikir ornın yad iyeleydi jáne bul úyreniwdi susaytiradi. v. A. Suxomlinskiy sonday dep jazǵan edi: «Balanıń mıy kletkaları aqıl ob'ektlerine sonshalıq názik, bayqaǵıshki, olar aqıl etiw, túsiniw ob'ekti kóriw, esitiw, teginish múmkin bolǵan suwret bolǵandaǵana normal islewi múmkin».
Bala sanasında ob'ektler hám hádiyselerdiń jaqtı suwretlerin qáliplestiriw zárúrshiligi túsinikler menen islewge tiykarlanǵan logikalıq pikirlewdi rawajlandırıw kerek emes degeni emes. “Biraq átirap daǵı dúnyanıń ózi balanı pikirlewge uyretedi, dep oylaw qáte bolar edi. Teoriyalıq pikirlewsiz, zatlar balalardıń kózinen ótip bolmaytuǵın diywal menen jasırın bolıp qaladı. Tábiyaat balanı aylana daǵı zatlardan, abstraktlardan shalǵıtishi shárti menengine intellektual miynet mektepke aylanadı”,- dep ısengen v. A. Suxomlinskiy.
túsinik - zat hám hádiyselerdiń ulıwma, zárúrli hám zárúrli belgilerin sáwlelendiriwshi oylaw forması.
Tábiyattanıwtıń baslanǵısh stulda tiykarınan elementar túsinikler qáliplesedi, olar birinshi ret oqıwshılardı átirap daǵı álem nizamlıqları haqqındaǵı túsinikler menen tanıstıradı.
Tábiyattanıw tálimi túsinigi málimleme hám pedagogikalıq ádebiyatlarda anıq talqinga iye emes. Bunnan tısqarı, tóte waqıtqa shekem bul kontseptsiyanıń tariypi ulıwma kórip chiqilmadi: revolyuciyadan aldınǵı orıs baspalarında, mısalı, biz Tábiyattanıw táliminiń birden-bir tariypini tapmadik. Tek XX ásir aqırında. onıń tariypi Ullı Sovet Entsiklopediyasında payda bolǵan : tábiy pánler tálimi " tábiy pánler - biologiya, geologiya, geografiya, fizika, astronomiya, ximiya, matematika hám basqalar boyınsha qánigelerdi tayarlaw maqsetine ega"..