Tema: Sawat ashıw metodikasınıń mazmunı Joba

Sawat úyretiw metodlarınıń salıstırıw kózqarastan analizi

Eski mektepte oqıw menen jazıw bir waqıtta uyretilmagan, aldın tek oqıw uyretilgen. Oqıw buwın (buwın ) usılı menen uyretilgen. Oqıwǵa úyretiwdiń “hijjai áyyemgi” dep atalǵan usılı uzaq waqıtlar dawamında hesh qanday ózgeriwsiz dawam etip kelgen.

Buwın usılında oqıwǵa úyretiwdi 3 basqıshqa bolıw múmkin:
1-basqısh. Háriplerdiń atınıń yodlatish (“háriplik metod”). Bul metoddıń mánisi tómendegilerden ibarat bolǵan : bir neshe jıldan beri oqıtıp atırǵan balalar mektepxonaga jańa kelgen balaǵa bir neshe kishi-kishi surani awızsha yodlatgan. Bala aytıp atırǵan suradagi sózleriniń mánisin tushunmay, súrelerdi birin-ketin yodlab alǵan, bul orada shama menen bir jılǵa jaqın waqıt ótken. SHundan keyin arab álippesi yodlatila baslanǵan ; bala úyinen hár eki tárepi jonǵılanıp tegislengen arnawlı taxta alıp kelgen. Mektepdor taxtanıń bir tárepine qara sıya menen 28 arabsha harfning jalǵız formasın álippe tártibinde bántlerge bolıp jazıp bergen.
Mektepdor birinshi banddagi háriplerdiń atınıń arab álipbesiniń birinshi háribi, be, te, se dep aytqan. Bala domlaga ergashib tákirarlaǵan, ayta almasa, domla taǵı aytqan hám sonı jaqsılap úyreniwdi wazıypa etip tapsırǵan. Bala birinshi bandni yodlab alǵannan keyin, ekinshi bandni nátiyjede yodlagan hám hok. Balalar 28 hárip atınıń 5-6 ayda zorǵa úyrenip alǵanlar, olardıń kóbisi háriplerdiń atınıń yodlab alsalar da, qaysısı be (ﺏ), qaysısı se (ﺙ) ekenin kórsetip bere almaǵanlar. Ayırım domlalar, otinoyilar jas balalardıń eslep qalıwına járdem beriw maqsetinde hár bir hárip ushın shártli sóz dizbegiler oylap tapqanlar (ﺍ-uzınchoqqina arab álipbesiniń birinshi háribi, ﺏ - birgine be, ﺕ - ekigine te, ﺙ - úshewgine se sıyaqlı ).
2-basqısh. Buwın payda etiw. Háripler atı yodlab bolıngenen keyin, buwın payda etiwge, yaǵnıy “zeru-zabar” ni úyretiwge ótilgen. Eski mektepte “zeru-zabar” (zabar, zer, pesh) hár túrlı uyretilgen. Mısalı, birpara domlalar ﺏ (be, zabar-ba), be-zer-bi, be-pesh-bul, te-zabar-ta hám hok. sıyaqlı uyretsalar, basqaları be zabar ba, te zabar ta sıyaqlı, taǵı birovlari be-zabar-a; zer-i, pesh-ol; te-zabar-a, zer-i, pesh-ol hám hok. dep uyretganlar.
Mektepxonada “zeru zabar” qurǵaqlay yodlatilgan, nege xizmet etiwi aytılmaǵan. Tiykarınan bolsa bul belgilerdiń málim xızmeti bar: zabar (fatha)-dawıssız hárip ústindegi pát belgisine uqsas sızıqsha bolıp, dawıssızǵa a dawıslı dawısın qosıp búydew zárúr ekenligin kórsetedi; zer (kasra) dawıssız hárip astındaǵı sızıqsha bolıp, sol dawıssızǵa i dawıslı dawısın qosıp búydew kerekligini ańlatadı ; pesh (zamma) bolsa dawıssız hárip ústine qoyılatuǵın belgi bolıp, sol dawıssız dawısqa ol unlisini qosıp búydew zárúr ekenligin kórsetedi. Sonday eken, arabsha tekstlerdi oqıw ushın “zeru zabar”ni biliw júdá zárúr bolǵan, biraq oqıwǵa úyretiw ańlap oqıwǵa tiykarlanmagani ushın balalar mim zabar má, mim zer mi, mim pesh mu dep yodlaganlar, “zeru zabar”ning mánisin ańlamaǵanlar.
3-basqısh. Buwınlardı qosıw. Eski mektepte buwınlardı qosıw “abjad esabı” menen baslanǵan. Mektepdor taxtanıń ekinshi tárepine arab tili alfavitindegi 28 hárip jıynanǵan 8 sózdi “zeru zabar” menen jazıp bergen. Balalar bul 8 sózdi birin-ketin buwın usılında oqıp yodlab alǵanlar. Mısalı, abjad esabı sózi alipke zabar qoyıp, bega urıwtırılsa ab, jimga zabar qoyıp, dolga urıwtırılsa jad, bulardıń ikkisidan abjad esabı payda bolǵan.