Tema: Reptiliyalardin’ individual rawajlaniw qa’siyetleri

Reptiliyalardin’ kelip shig’wi ha’m ekologiyasi

• Jer beti omirtqahlan Devonda payda bolg'an. Olar suwda kobeygenlikten suw basseynleri menen ham onm atirapi jer beti osimlikleri menen baylanista bolg'an. Olar jasap turg'an suw basseynleri qurg'ap qalip, qurg'aqliqqa otiwde bir qanshasi nabit bolg'an. Og'an taskomir dawirinin, jilli ham lg'alli hawa rayi tasir etedi. Taskomir dawirinih aqirmda qurg'aqliqta tabiyat jag'daylan ozgerip, har qiyli klimattm almasiwma baylanisli osimliktin daryalar menen batpaqhqlarda osetug'in qinq buwm ham paportnikler joq bolip, shol dalalar payda bolg'an ham og'an shidamli tikenek japiraqli osimlikler ham sagovnikler kobeye baslag'an. Bul jag'day stegocefal tirishligine qolaysiz bolip, terisi kewip, teri dem aliwi qiyinlasip denesin qurg'ap ketiwden saqlay almaydi. Sebebi: Azzi rawajlang'an okpesi, organizmnin gaz almasiwm tamiyinley almay stegocefallardm kopshiligi Perm dawirine jetpeyaq qinlip pitedi.
• Jer betindegi tirishilik jag'daylarmin ozgeriwi qurg'aqshihqqa shidamli jaria belgilerdin payda boliwma, haywanlardin qurg'aqliqtajasap kobeyiw miimkinshilgine alip keledi.

Ayyemgi jer bawirlawshilardan Kotilozavr-taskomir dawirinde jasag'an reptiliya. Stegocefalg'a qusap segiz koz omirtqasi birew, moym azzi jetilisken baliqlarg'a tan iyin belbewinde teri suyegi - kleytrumi bolg'an. Ayaqlan kelte bolg'an. Kotilozavrlar osimlik penen, geybirewleri mollyuskalar menen awqatlang'an. Bular Permde jaqsi rawajlanip, Triasta qinlip pitken. Reptiliyalardin bunnan keyingi evolyuciahq rawajlamwina onm kop turli jag'daylarma iykemlesiwi ham qaliplesiwi arqali iske asti. Kopshilik toparlarmm skeleti bekkem, jenil ham qozg'alg'ish bolg'an. Olar aste-aste kop turli awqatliq zatlardi paydalana basladi. Usig'an baylanisli ayaq omirtqa, miy, sawitmin duzilisi de ozgere baslaydi. Ayag'i uzm, jambas siiyegi eki ham onnan kop, ol segiz koz omirtqasina bekingen. Iyin belbewinde kleytrum suyegi joq boldi. Miy qutisi biraz redukciyalandi.

• Ayyemgi jer bawirlawshilardan Kotilozavr-taskomir dawirinde jasag'an reptiliya. Stegocefalg'a qusap segiz koz omirtqasi birew, moym azzi jetilisken baliqlarg'a tan iyin belbewinde teri suyegi - kleytrumi bolg'an. Ayaqlan kelte bolg'an. Kotilozavrlar osimlik penen, geybirewleri mollyuskalar menen awqatlang'an. Bular Permde jaqsi rawajlanip, Triasta qinlip pitken. Reptiliyalardin bunnan keyingi evolyuciahq rawajlamwina onm kop turli jag'daylarma iykemlesiwi ham qaliplesiwi arqali iske asti. Kopshilik toparlarmm skeleti bekkem, jenil ham qozg'alg'ish bolg'an. Olar aste-aste kop turli awqatliq zatlardi paydalana basladi. Usig'an baylanisli ayaq omirtqa, miy, sawitmin duzilisi de ozgere baslaydi. Ayag'i uzm, jambas siiyegi eki ham onnan kop, ol segiz koz omirtqasina bekingen. Iyin belbewinde kleytrum suyegi joq boldi. Miy qutisi biraz redukciyalandi.
• Ayyemgi kesirtkeler (Prosauria) - qaldiqlan perm dawirinde tabilg'an. Triasta jasag’an tumsiq bashlar - wakili Gattcriya hazir tek Jana Zelandiyada ushirasadi. Psevdozuxiyler (Psevdosuchia) - ayyemgi kesirtkeler menen tiibi bir. Psevdozuxiydan ornitozuxiyler, krokodiller, dinozavrlar (Dinosauria) ham Pterozavrlar (Pterosauria) kelip shiqqan. Psevdozuxidi quslardin tegi dewge de tiykar bar.
• Krokodiller (Crocodilia). Triastm aqirmda payda boladi. Kopshiligi suwda jasap, yurada haqiyqiy tenizde jasawshi turleri payda boladi. Qanatli kesirtkeler (Pterosauria) - Mezozoy erasmin ushiwg'a iykemlesken repteliyasi. Olar jiynalmali qanati ushiw qurali bolg'an. Olardin uzm qisqa qanatli formalan payda bolip qanati 1 m uzinliqta shag'alalarg'a jaqin bolg'an. Dinozavrlar - (Dinosauria) - psevdozuxiydin en song'i shaqasi triastm basman por dawirinin aqirina deyin jasag'an. Bul reptiliydin en kop sanli ham har qiyli topari. Iriligi lm den 30 m deyin bolg'an. Buiardm eki shaqa bolip rawajlaniwi bir waqitta bolg'an. Olar:
• a) Kesirtke bokseliler - kishi deneli jirtqishlar, artqi eki ayag'mda sekirip, aldmg'i ayag'i awqatm uslaw xizmetin atqarg'an. Wakilleri - brontozavr - 20 m, diplodok — 26 m uzmliqta bolg'an.
• b) Qus bokseliler - boksesi uzm qusqa uqsas bolip, aweli artqi ayaqlarmda, keyin 2 jup ayaqlan rawajlamp tort ayag'mda jiirgen. Olar - iguanodonlar - artqi ayaqlarmda jurgen 9 m biyiklikte bolg'an.