Tema: Omar Hayyamniń tálim tarbiyaģa baylanisli pikirleri. Joba

Tema: Omar Hayyamniń tálim tarbiyaģa baylanisli pikirleri.
Joba:

1. 
   Omar Hayyamniń turmısı hám dóretiwshiligi.
   
2. 
   Omar Hayyam didaktikasinda matematika ilmin rawajlandırıwǵa qosqan úlesi.
   
3. 
   Onıń tálim tárbiyaǵa tiyisli ideyaları.
   
4. 
   Tárbiyalıq áhmiyetke iye rubayıları.
   

Omar Hayyamniń pedagogikalıq qaraslari.

Umar Xayyom didaktikasida matematika ilmi rawajlantirilib tómendegishe ideyalar islep shıǵılǵan:

• 
  Muǵdarları sheksiz túrde bolıw múmkinligi
  
• 
  Tuwrı sızıqtı sheksizlikke shekem dawam ettiriw múmkinligi
  
• 
  Hár qanday kesiwshi eki tuwrı sızıq ashılıp hám kesiliw múyeshi ushinan uzaqlasqan tárepke uzaqlasib barıwı
  
• 
  eki jaqınlasiwshi tuwrı sızıq kesilisedi hám basqalar
  

G'iyosiddin Abdulfath Umar ibn Ibrohim Xayyom Nishopur qalasında 1048 jıl 18 mayda shatır (hayma) tigiwshi qol ónermenti shańaraǵında tuwıldı. Umar Xayyom jasaǵan dáwirindegi social hám siyasiy rawajlanıw saljuqiylar hám de samaniyler mámleketin húkimranlıǵına tuwrı keldi. Ol tuwılǵan Nishopur hám Mashhadni óz ishine alǵan Xurasandıń úlken bólegi házirgi waqıtta Iran bolıp, Xayyom dáwirinde Xurasandıń arqa bóleginde Ashxobod, Marv Batısında Hirot hám Balx qalaları jaylasqan edi. III-vII ásirlerde Xurasan sosoniylar Iran mámleketi ixtiyorida bolıp keyin arablarga ótti. IX asirde Xurasan menen Movarounnahrdıń orayı Marv qalası bolǵan. X asirde bolsa Xurasan hám Movarounnahr Samaniyler mámleketine kirdi. Ol óz dáwirdiń qomusiy ilimpazlarınan sánelerdi. SHuning ushın da, ol mudamı insandı pán hám mádeniyattan payda kóriwshi bolıwın istardi.
San túbirge teń (x=a)
San kvadratqa teń (x²=a)
San kubga teń (x³=a)
Joqarıdaǵı qaǵıydalardı tiykarlab bergen Umar Xayyom Yevklid.geometriyasidan parıq etetuǵın jańa geometriya - " Noevklid tiykar salındı. Umar Xayyom algebra pániniń rawajlanıwına úlken úles qosıp, teńlemelerdi xarakteristikalawtirib berdi:
Túbirler kvadratqa teń (x²=bx)
Kvadratlar kubga teń (ax²=x³)
Umar Xayyom teńlemelerdiń formaları hám olardıń sheshimin da ańlatpalap bergen edi, sonıń menen birge ol matematika, algebra, astronomiya pánlerine bólek itibar berip, bular insannıń intellektual kámalıdiń hasası dep esaplaydı : Kimki aqldan qandayda bir taqat bar, Umrin bir jıldamın ótkermes biykar... ...”Teologiya ilmin úyren” dedi dil, Eger óziń bilseń maǵan bayanla. “Alf” degen edim “bas” dedi maǵan, “Bir hárip de jetedi” kim bolsa oqil.
Umar Xayyom tálim-tárbiyaǵa tiyisliideyalardı tómendegishe túsindiriwlashtirdik:
Ata-anaǵa muhabbat.
Óz-ara munasábet.
Doslıq hám aǵayınlıq.
Miynet hám óner.
Jaman hám jaqsı háreketler.
Savob hám gúná.
Jaqsılıq.
Náps bálesi.
Ustod hám shákirt sıyaqlı násiyxat usılı daǵı tórtlıqlardı tómendegishe aytǵan:
Bul zamande aqldan payda joq zinhar
Aqılsız kisige jáhán ónimli.
Aqlimni olguvchi zattı keltir
Sonda zero, zaman maǵan bolǵan yar.
* * *
Hár kim aqıl sózine solarkan qulaq
Shınlap áqibetinde bul ho'kiz sog'moq!
Zor aqling zor kelip may sotayapsan
Jaramas minezlilik tonın kiy, sol maqulroq!

Kewlim ılımlardan juda bolmabdı

Bir sır qalmadıki, mafhum bolmabdı.
Tunu kún oyladım jetpis eki jıl
Ańlap jettim - hesh nárse málim bolmabdı:
* * *
Biygana da wapa qilsa, bawır maǵan
Aǵayınım japa qilsa digar maǵan.
Doslar doslıqtı qılsańız ádet
Tez-tez diydar kórip o'zni aylang shadlı.
* * *
Molu dúnya hásireti etgisin afgor,
Máńgi jasar kisi qáne qayda bar?
Bir neshe nápesiń tanda amanat
Amanatqa amanat bolıw dárkar.

Bazarda bir gúlal kórsetip óner

Bir bólek loyni tewip pishirar.
Ílay ingrab aytadı: “Hay astelew tep
Men da gúlal edim sendek biradar”.
* * *
Bo'lgil mudam oqil kisige jora
Noaqldan birotala qochaver jıraq.
Dono saǵan uwlı zat tutsa da ichgil
Qol sozbagil sherbet tutsa da aqmaq
Omar Hayyam dóretiwshilik iskerligi, onı pánlerge qosqan úlesi hám ádep-etikaqa arnalǵan rubayıları úlken tárbiyalıq áhmiyetke iye boladı.
Turmıstan o'qigil jáhán bahsini
Odan tapajaksan jáhán naǵısın.
Aqling elagidan ótkerip bir-bir
Óziń ajıratıp al jaman -jaqsın