|
Mineralogiya (mineral... hám... logiya) — minerallar haqqındaǵı pán; minerallar, olardıń quramı, ózgeshelikleri, fizikalıq dúzilisi (strukturası ) dıń morfologiyası hám krnuniyatlari, sonıń menen birge, tábiyaatda payda bolıw jara-yonlari hám ózgeris sharayatların hám de jasalma jol menen (sintez) alıw hám ámelde paydalanıw jolların úyrenedi. M. dıń tiykarǵı waziypası — paydalı qazilma kánlerin qıdırıw hám bahalaw, sheki onimdi ámeliyatda qóllaw ushın bayıtıwdıń ilimiy tiykarların jaratıwdan ibarat. M. den 19 -asirde kristallografiya hám petrografiya, 20 -ásir baslarında paydalı qazilmalar haqqında táliymat, geokimyo, keyininen kristallokimyo ajralıp chiqpi. M. házirgi zaman fizikasi, ximiyası nizamlıqlarınan keń paydalanadı. M. ni urǵanishniig tiykarǵı baǵdarları. Xarakteristikaiy M. dıń tiykarǵı waziypası minerallardıń sistematikasi tımsalları ; morfologiyası, Konstitusiyası, fizikalıq qásiyetleri, ximiyalıq quramı, geografiyalıq tarqalıwı haqqındaǵı maǵlıwmatlardı ulıwmalastırıwdan ibarat. Xarakteristikaiy M. de házirgi vaq-tda minerallar fizikasi eń zárúrli bólimdi quraydı. Genetikalıq M. arnawlı bir mineral túri hám minerallar assotsiatsiyasi — paydalı qazilma kánlerin payda bolıwına sebep bolǵan sharayat, nizamlıq hám processlerdi anıqlaydı ; minerallardıń payda bolıw procesin xarakteristikalaytuǵın fizikkimyoviy ólshemleri (tra, basım, mineral payda bolıwshı ortalıqtıń ximiyası ) ni belgileydi. Genetikalıq M. minerallar tipomorfizmi haqqındaǵı táliymattı ; ontogenetik hám kristallomorfologik analizdi; qattı hám gazsuyuklik kiritpelerdi ta-dqiq qılıw hám basqalardı óz ishine aladı. Eksperimental M. tábiyaatda minerallardıń payda bolıw sharayatların anıqlaw maqsetinde tábiy processlerdi modellestiriw hám fizikkimyoviy sistemalardı urǵanıw menen shuǵıllanadı. Minerallardı (almaz, pyezokvars kristallari, optikalıq flyuorit, la'l, granat hám basqalar ) sintez qılıw da sol tarawǵa jaqın turadı. Ámeliy hám texnikalıq-ekonomikalıq M. mineral sheki onimnen kompleks paydalanıwǵa qrragilgan hám odan alınatuǵın paydalı bólimlerin kóbeytiw ushın jańa mineral túrlerin mineralogik izertlew etip, sanaatda paydalanıw máseleleri menen shug-ullanadi; minerallardıń texnologiyalıq qásiyetleri olardıń quramı hám strukturasına baylanıslılıǵın, rudani bayıtıw processinde minerallardıń uzgarishi, eriwi hám basqa ni úyrenedi, qıdırıwdıń arnawlı mineralogik metodların islep chikadi. Regional M. mineral hám olar as sotsiatsiyalarining bólistiriliw nizamlıqların anıqlaw maqsetinde arnawlı bir aymaqlar hám ruda provinsiyasining mineralogik úyreniwdi ulıwmalastıradı. Kosmik deneler M. si Ay jınıslarınan úlgiler alınǵannan keyin ǵana rawajlandi. Sonıń menen birge, meteoritlarning mineral quramın úyreniw de úlken áhmiyetke iye. Bul jónelislerdiń qandayda-birı minerallardı izertlewdiń jańa metodlardı jaratmay hám barların rawajlanıwlashtirmay turıp Nátiyje bermeydi. Tariyxı. M. adamlardıń ámeliy ehti-yojidan kelip shıqqan halda júdá áyyemginde payda bolǵan. Sol dáwirlerde tastan keń kólemde paydalanılǵan. Dáslepki maǵlıwmatlar qáddi. hind diniy kitapları hám dástanları, miloddan aldınǵı 4—2 asrlarda jasaǵan grek alımı Teofrastning " Taslar haqqında" hám Úlken Pliniy dóretpelerinde berilgen. Orta ayerda Sharkda M.ga Abu Ali ibn Sino, Al-Kindi, Abu Rayhon Beruniy, Jobir ibn Xayyom, Roziy, Mahmud ibn Vali, Muhammad ibn Mansur hám basqa úles qosqan. Beruniy " Kitap aljamohir fi bilim aljavohir" (" Qımbat bahalı taslardı bilip alıw boyınsha maǵlıwmatlar kompleksi" — qısqasha " Mineralogiya") shıǵarmasında 300 den zıyat mineral hám olar túrleriniń ózgesheligi, qollanıwı, payda bolıw sharayatları, reńi, qattikligi hám qısıqlıǵın tariyplaydi. Mahmud ibn Vali da " Okean ul-sırlar" (" Sırlar teńizi") shıǵarmasında (17-ásirdiń 1-yarımı ) M. rawajlanıwına salmokli úles qosdı. Bul dóretpelerde qımbat bahalı metall hám minerallardıń sapasın tekseriw usılları haqqında maǵlıwmatlar bar. Taw kenshiliktiń Evropada (6—13-ásirler) rawajlanıwı (temir, qalay, muskovit, tas duzı, kahrabo, gúmis hám basqa ni qazib alıw ) kónni úyreniwge dúmpish boldı. 13-asirde Evropada mineral haqqında arnawlı qollanba jazıldı. Pekin ol waqıtta mineral, taw jınısları hám kón óz-ara parq etilmegen, olardıń klassifikaciyası júdá jón bolǵan. M. ni úyreniw alkimyo menen baylanıslıholda alıp barılǵan. M. Oyanıw dáwirinen baslap pán retinde qáliplesti. G. Agrikola " Taw kenshilik hám metallurgiya" shıǵarmasında (1550) birinshi ret mineraldı taw jinsidan anıq parıqladı, dáslepki klassifikaciyanı qolladı. " M. " termini pánge italyan tábiyatshii Bernard Seziy tárepinen 1636 jılda kiritilgen. 17-asirde Evropada kristallarning geometriyalıq nızamları hám olardıń optikalıq qásiyetleri úyrenildi. Kristallarning kirrali múyeshlerin izertlew M. hám kristallografiya rawajlanıwına úlken úles qosdı. Orıs alımı M. V. Lomonosov minerallardıń tiykarǵı belgisi retinde onıń ximiyalıq quramın alǵan. 19 -asirde mi-nerallarning quramı hám fizikalıq ózgesheliklerin úyreniw nátiyjesinde izomorfizm hám polimorfizm túsinikleri payda boldı. 19 -ásir aqırında túrli sheki onimge bolǵan mútajliktiń kusheytiwi menen xarakteristikaiy M. dıń eski usılları talapǵa juwap bermey qoydı. M.ga orıs ilimpazlarınan V. V. Dokuchayev, A. S. Fyodorov, V. I. Vernadskiy, A. Ye. Fersman, D. S. Korjinskiy, shveysariyalik P. Niggli, amerikalıq N. L. Bouen, Gollandiyalıq Ya. X. Vant-Goff hám basqa salmokdi úles qosdılar. Ózbekstanda M. ni úyreniw hám mineralog kadrlar tayarlaw 20 -ásirdiń 20 -jıllarından baslanǵan. Bir qansha minerallardıń tolıq klassifikaciyası berildi. Tashkentte jańa mineralogikgeokimyoviy jónelis payda boldı. Házirgi Ózbekstan milliy unti geologiya fakultetinde, Tas-TU dıń taw kenshilik-geologiya fakultetinde, Ózbekstan FA H. M. Abdullayev atındaǵı Geol. hám geofizika institutında, Ózbekstan Geol. hám mineral resurslar Mámleket komiteti Mineral resurslar institutında mineralogik, geokimyoviy izertlewler alıp barılmaqta. Ózbekstan aymaǵınan jáhánda ilgeri belgisiz bolǵan jańa minerallar tapildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
