Tema: Mauriya ham Guptalar Joba

Tema: Mauriya ham Guptalar
Joba :
I. Kirisiw
II. Tiykarǵı bólim

1. 
   Áyyemgi hind dáreklerinde Mauriylar imperiyasi tariyxı sáwlelendirilmektesi
   
2. 
   Dereklerde Imperiyaning tashkil tabıwı hám rawajlanıwı
   
3. 
   Mauriylar dáwirinde buddaviylik
   

Juwmaq
Paydalanılǵan ádebiyatlar.
Kirisiw.
Ǵárezsizlik dáwirinde ótken kúnlerimizni bólek úyreniwdi, izertlewdi, ilimiy hám teoriyalıq juwmaqlar shıǵarıwdı talap etpekte. Bunıń ayriqsha sebepleri bar. Ǵárezsizlik jıllarında Ózbekstan ǵárezsiz suverenli mámleket retinde jáhán jámiyetshiliginde ayriqsha orınǵa iye boldı. Ol óziniń úlken óndirisi«Tariyxıy yadı bar insan — ǵayratlı insan. Tariyx saboqlari insandı qıraǵılıqqa uyretedi. Ózlikti ańǵarıw tariyxni biliwden baslanadı» yamasa «Ózlikti ańǵarıw degende men tariyxıy yadtı qayta tiklew, násil haslıımız kim ekenin, kimlerniń miyrasxorı ekanligamizni ańlap jetiwdi, sonnan kelip shıǵıp, ózimiz tán hám uyqas penenjámiyet dúziwdi túsinemen» múmkinshilikleri, bay intellektual hám fizikalıq potencialı, teńsiz tábiyǵıy baylıqları menen dúnyanıń eń rawajlanǵan mámleketleri dıqqatın tartdı hám olar menen teńme-teń turıp sheriklik qılıw qudıretine iye ekenligin kórsete aldı. Ózbekstan Respublikası Prezidenti I. A. Karimov haqılı túrde aytıp ótkeni sıyaqlı, «Bul jıllar tariyxı - bul biziń tariyxımız, xalıq tariyxı bolıp tabıladı. Tariyxdan bolsa waz keship bolmaydı».¹ Bizdin eramizga sheyingi 322-jılda Chandragupta Maurya Arastastra avtorı Chanakya járdemi menen áskerdi kóterdi hám eramizǵa shekemiy jılda Nanda imperiyasini ag'dardi. Chandragupta Ullı Aleksandr Makedonskiy tárepinen qaldırilgan satraplarni basıp alıp, óz kúshin batıs tárepke, oraylıq hám batıs Indiya boylap tez pat penen keńeytirdi hám eramızǵa shekemgi 317-jılǵa shekem imperiya Indiyanıń arqa-batısiy bólegin tolıq iyelep aldı. Maurya imperiyasi Salavkiy-Maurya urısı dáwirinde Salavkiylar imperiyasining tiykarlawshisi Salavka I ni jeńiliske ushıraǵan etdi hám usınıń menen Indus penendáryasınıń batıs aymaǵın iyeledi. Sonday eken bizdin bugingi o’zbetinshe jumisimizda Mauriya ham guptalar mamleketi haqqinda bolip jumisimiz barisinda bul haqqinda ayriqsha toqtalamiz.

¹ ( Islam Karimov «Tariyxıy yadız keleshek joq») Boynazarov F. Áyyemgi dúnya tariyxı. Sabaqlıq. 2004
Tiykarǵı bólim.
Áyyemgi hind dáreklerinde Mauriylar imperiyasi tariyxı sáwlelendirilmektesi máselesi bir qansha ilimpazlar kóplegen buddizm dárekleri hám hind dástúrlerineni úyrengen halda Chandraguntaning Magadxa kashatrilari úrim-putaqlarınan biri mauriylarga tiyisli degen juwmaqqa keldiler. Sho jaslıǵında ustazı hám máslahátshisi Kautilya (bosha dereklerde Chanakya) menen ushrashqan. Magatxa taxtini óz qolına alıw rejesin dúzgen jay-Taksila haqqında kórsetpeler bar. Áyyemgi dereklerde kórsetiliwishe, Chanakya Taksiladagi braxmanning balası bolǵan. Biz shrilanka jılnaması arqalı Chandragunta óz jumısı tamamlaǵannan keyin Chanakya menen birge ásker toplaǵanın bilamiz. Olar túrli rayonlardan askar yollab, tez arada úlken bir armiya dúzgenler.
Hind dáreklerinde aytılınıwına qaraganda, Chandraguntaning taxtini iyelew niyeti ámelge osqannan, patshah Por menen birlespe tuzdi. Chandragunta hám Por jeńisten keyin, imperiyani bolıp alıwǵa kelgenlerliklari haqqında maǵlıwmatlar saqlanǵan. Sol waqıtta Indiyada Aleksandr armiyasınıń tásiri kúshli bolǵanı ushın grekmakedoniyaliklarga qarsı shıǵıw paydasız edi.jaǵday qısqa pursatda ózgerip, Aleksandr óz áskeri menen mámleket shegarasın pútkilley tark etedi. Istilo etilgen jerler satraplar menen bir qatarda hind hukmdorlari ortasında bólistirilgen edi.
Keyin waqıyalar keskin tús penenaldı. Makedoniyalıqlarǵa qarsı gúres, satraplarning óz-ara dúgilisisleri, satrap Filipptiń óltiriliwi, satraplarning waqtınshalıq Evdem hám Ambxi hukmiga beriliwi hám aqırında Aleksandrning opatı siyasiy maydanda óz hákisin taptı. Panjopdagi jaǵday armiyası barǵan sayın kúsheyip baratırǵan Chandraguntaga qol keldi. 317 jılda Evdem Porni jasırınsha óltiriw jáne onıń jangovor pılların alıp Indiyanı tark etdi. Porning ólimi menen Indiya Óz turmısında qúdiretli hukmdorni joǵatdı. Adam óltiriwshilik Chandraguntaning qatnasıwisiz yamasa qálewsiz bolmaǵanlıǵı ayqın. Tiykarǵı itibar endi bir qansha respublikalar ittfoqida tayanǵan halda, Magadxa taxtini iyelewge qaratılǵan edi. Indiyanıń greklerge qarsı gúresi tiykarınan Aleksandr óliminen keyin baslandı. Chandraguptaga taj kirgiziw eramızǵa shekemgi 317 jıldan keyin bolıp ótken. Yustin, Strabon, Plutarx hám basqa grek avtorlarınıń dóretpelerinde Chandraguptaning Selevk menen óz-ara baylanısları haqqında aytıladı. Olardıń óz-ara dúgilisiwlerinen keyin tınıshlıq ornatıwǵa Selevka Chandragunta sarayına elshi Megasfenni jiberedi. Eki ortada dúzilgen sulhga qaray, Chandragupta Selevkaga 500 jongavor pıl usınıs etken. Mauriylar ixtiyoriga bolsa Paropalis, Araxosiya hám Gedroziya (házirgi Pakistan hám Iran) ótedi. Bul waqıya Megasfenning «Indika» shıǵarmasında óz sawleleniwin tapqan.
Bizgeshe bul zárúrli miynettiń ayırım úzindilerigina jetip kelgen. Áyyemgi avtorlardan Diodor Chandraguptani «yunonlarni sevuvchi hukmdor» dep suwretleydi. Chandragupta mámleketiniń paytaxtı Pataliputra bolǵan. Onı áyyemgi avtorlar úlken, gózzal hám sánatli tárzde suwretlaganlar. Chandragupta Indiyanıń eń ataqlı patshalarınan bolǵan. Onıń atı menen baylanıslı túrli ańızlar tuwılǵan, ráwiyatlar gruppası payda bolǵan. Chandragupta taxtni shama menen 24 jıl dawamında (mil. av. 317-293) basqargan. Keyin taxt balası Bindusaraga ótken. Ol áyyemgi ráwiyatlarda «o'z dushpanların qiruvchi» degen atalǵan bolıp, mil. av. 293-268 jıllarda húkimranlıq etken. Usınıń menen birgelikte Bindusaraning Qubla Indiya xalıqları menen baylanısları haqqındaǵı maǵlıwmatlar tóplanǵanı da áhmiyetli bolıp tabıladı. Bindusara 16 paytaxt qalalardı iyelep, óz mámleketi aymaǵın «Arqa okeandan batıs okeangacha» yoydi. Grek hám Rim avtorları Mauriya shohining Egipet hám selevka imperiyalari menen ornatǵan diplomatik baylanısları haqqında maǵlıwmatlar qaldırǵanlar. Strabon Mauriya elshileri haqqında xabar beredi. Illiniy elshin jibergen Egipet shohi atın Filadef dep ataydi. Bindusara aymaǵına Megasfendan keyin Dionis penenjiberilgen.
Áyyemgi dáwirdegi jazıwchilardan Indiyanıń bul húkimdarı batıs mámleketler Menen baylanıstı kúsheytip, Chandragupta siyasatın dawam ettirgani málim boladı. Grek tariyxchilaridan Afiniy Selevka patshası Antiox menen Bindusarani bir-birine xat jiberganlarini belgilengenler etedi. Hind patshası Antioxdan óz sarayına shıyrın musallas, kuritilgan xurma hám filosofni jiberiwin ótinish etedi. Antiox óz juwabında xurma menen musallasni jiberiwimiz múmkin, biraq bizde filosoflar sotilmaydi,-dep jazadı. Túrli dereklerde Bindusara mámleketiniń diniy ıqtıqatı braxmanlarga baylanıslı ekenligi aytıp ótken. Bindusara opatınan keyin onıń o'gillari arasında taxt ushın gúres baslanadı. Sońıında Pataliputra taxtini Ashoka iyeleydi.
Ashoka imperiyasi. Ashoka dáwirinde mauriylar úrim-putaǵı úlken qudıretke eristi. Maǵlıwmatlarǵa kóre Ashoka húkimet ushın uzaq dáwir gúres alıp barǵan. Usınıń nátiyjesinde da ol hákimiyattı qolǵa alıwınan 4 jıl ótip, taj kiyiw dástúrin ótkergen. Mauriylar imperiyasi áyyemgi Indiyanıń ataqlı ǵayratkerlerinen biri, úrim-putaqtıń úshinshi húkimdarı, Ashoka dáwirinde gullep jasnadı. Onıń dáwirinde imperiya arqada Kashmir hám Himolaydan qublada Maysurgacha, arqayi-batısda házirgi Afganistannan Shıǵısda Bengal qoltıqına shekem yoyilgan edi. Imperiya batıs hám Shıǵıs mámleketleri menen qapırıqlomatik baylanıslar ornatdı. Bul mámleket sol dáwirdiń iri imperiyasiga aylanıp, dańq hám ataǵı olamga teńildi. Ásirese buddizm dini rawaj taptı. Ashokaning bizgeshe jetip kelgen kóplegen húkimlerinde Mauriylar siyasatı, imperiyaning basqarıw usılları hám sol dáwir tariyxı haqqında zárúrli maǵlıwmatlar bar. Húkimlerde mauriy shohi «Piyadasi Devanamniya» dep ataladı. Bul at sanskritcha «Quday yoqtirgan shoh»degen mánisti ańlatadı. Piyadasi Ashokaning jeke atı bolǵanlıǵı itimaldan holi emes. Ashoka bolsa «? G'amdan qalıs» degen mánisti ańlatadı. Kosambi óz monografiyasında Ashoka yamasa Asoka atın «Ǵam bilmaydi» dep awdarma etedi. 1915 jılda dáslepki bar. Piyadasi atı menen júrgizilgen mauriy patshasınıń húkimleri tapildi. Shri-Lanka jılnamalarına kóre, Ashoka 37 jıl, Nurana maǵlıwmatlarına kóre, 36 jıl patshalıq etken. Patsha húkimlerinde keltirilgen maǵlıwmatlarǵa kóre, onıń dáwirindegi eń úlken waqıya Bengal qoltıqınıń qubla jaǵaındaǵı Kalinga mámleketi menen urısı bolǵan. Patsha bul haqqında 13 úlken qoyaga óltirip tómendegilerdi jazdırgan:
«Segiz jıl ishinde shah Piyadasi tárepinen Kalinga basıp alındı. 150 mıń kisi tutqın alındı. 100 minggi óltirindi. Bunnan da kóplegeni urısda qaytıs boldı». Kalinganing qolǵa kiritiliwi mauriylar imperiyasini jáne de kúshaytirdi. Bul jay tekǵana strategiyalıq, bálki sawda-satıq ushın da qolay edi. Kalinga urısınan keyin Ashoka aktiv sırtqı siyasat alıp bardı. Úlken qudıretke iye Ashoka geyde áskeriy kúsh isletse de kóbinese siyasiy usıldı qollaǵan. Jawlap alıw etilgen jurtlarǵa arnawlı elshilerdi jiberip, olarǵa úlken wádeler bergen. Belgili Indiya ilimpazları Kalinga urısı social rawajlanıwı hám diniy erani baslap bergenin aytıp otediler. G. M. Bongard-Levin kóp izertlewlerden keyin Ashokaning buddizm hám dxarmani keń jayılıwına itibar bergenin aytıp otedi. Joqarıda aytılǵanı sıyaqlı, ol kóp mámleketlikler menen keń sheńberde diplomatik baylanıslar ornatǵan. Atap aytqanda, Selevka patshası Antiox, Mirsr patshası Ptolomey, Makedoniya patshası Antigon Tonat, Kirena patshası Mak hám Enir patshası Aleksand huzuriga óz elshilerin jibergen. Tseylon menen da jaqın munasábette bolǵan. Ol óz balası basshılıǵındaǵı elshilerdi Seylonga buddizm dinin tarqatıw ushın jo'natganida Seylon patshası oǵan eliklewan Devanampiya atınıń alǵan. Ol da Magadxaga óz elshilerin jibergen. Mauriylar imperiyasi úlken aymaqlarǵa yoyilgandi. Bul imperiyaga etnik, til hám materiallıq tárepten hár túrlı hám túrlishe diniy ıqtıqat, úrp-ádetlerge tiyisli bolǵan xalıqlar birleskendi. Ashoka jazıwlarına kóre, mámleket aymaǵı Qubla okeandan arqaay tawlarına shekem shozılǵan. Házirgi Afganistan daǵı Araxosiya usı imperiya quramına kirgen. Ol qublada Chola, Keralanutra, Satyanura mámleketleri menen shegaralanǵan. Mauriylar dáwirinde shoh hákimiyat. Mauriylar dáwirinde monarxiya kúshaydi. Qáwimler basqarıwı yamasa respublika sistemasınıń roli uyań aste susaydi. Usı process Ashoka húkimlerinde hám «Artxashasta»de aytılǵanı sıyaqlı, mámleketchilikning tiykarǵı mánisi «Mámleket-patshadir» degen mánisti ańlatadı. miyrasxoriylik isenimine úzil-kesil túrde ámel etildi. Patsha turmıs waqtındayoq óz uwıllarınan birin, ádetde tonǵısh balasın taxt miyrasxorı etip tayınlardi. Biraq kóbinese shahzodalar óz-ara qattı gúresten sońǵına taxtga shıǵıwǵa muyassar bolar ediler. Taxtga shıǵıw waqtında bólek dástúr abxisheka ótkerilar edi.
Mauriylar hákimiyat Himolaydan Qubla teńizlerge shekem yoyilgan úlken aymaqtıń birden-bir hákimi Chakravartin «Húkimet etdiragini aylantıriwshı» túsinigi qáliplesti. Bul haqqında «Artxashastra»de tolıq gápirilgan. Sonlıqtan, usı process penenúlken imperiyaning júzege keliw bolıwı menen baylanıslı bolǵan hind mámleketshiliginiń tariyxındaǵı jańa dáwirdi bildiredi. Ashoka jazıwlarına kóre, mauriy patshası mámleket apparatı tepasida turǵan hám nızam shıǵarıw huqıqına iye bolǵan. Ashoka iri mámleket ǵayratkerlerin ózi tayınlaǵan. Ǵáziynebon da joqarı sud basqarıwshısı da ózi bolǵan. Patsha sarayında braxman zotiga tiyisli bolǵan ózge dindegi diniy xızmetker úlken ro'l oynaǵan. Patsha lawazımlarǵa óz adamların tayınlasa-de, olar arasına jasırın gúzetshilerdi qoyǵan. Nopok hámeldarlarına jaza jol menende salmaqli kánlerde islewdi buyırǵan. Ulıwma qadaǵalaw jumıslarına úlken áhmiyet berilgen. Tek hámeldarlar emes, bálki qala hám awıllardıń ápiwayı xalıqsı da gúzetiwde bolǵan. Taxtga dawager bolǵan shahzodalar bólek qadaǵalaw astında saqlanǵan. Patsha túnleri qupıya jasırın tıńshılardı qabıl eter, kunduzlari mámleketlik jumısları yamasa kúndelikli turmıs menen gúmira bolar edi. Patsha áskerleriniń bas penenkomandiri esaplanǵan. Metasfenning jazıwısha, patsha Chandraguntaning 400 mıń adamlıq armiyası bolǵan. Parishad hám sabha. Mámleketti basqarıwda patsha belgili adamları keńesi - parishad úlken rol oynar edi. «Artxashastra»de usı keńes mantriparishad (patsha ministrleri mantrinlar jıynalısı ) dep atalǵan. Keńes barlıq buyrıqlardı orınlaw hám sistemanı tekseriw menen shuǵıllanǵan. Parishaddan tısqarı bir neshe isenimli shaxslardan dúzilgen tar sheńber degi jasırın keńes bar edi. Parishad quramı mámleket mútajliginen kelip shıǵar edi. Ashoka dáwirinde Parishad dxarma nızam -qaǵıydaları atqarılıwın qadaǵalaw qılatuǵın edi hám mámleket úlkelikin tekseriw usılın bilgen hámeldarlar wazıypaların belgilerdi. Parishadda goho qızǵın tartıslar bolıp turardı. Goho patsha menen parishad ortasında da kelispewshilikler shıǵardı. Ásirese, Ashoka dáwirinde bunday qarama-qarsılıqlar keskin tús penenaldı. Parishad óz múmkinshiliklerin keń quloch yoydirishni qálegen zodagonlar, áskerler hám ózge dindegi diniy xızmetkerlerden shólkemlesken edi. vedalar dáwirinde ol quram tárepinen talay keń bolıp, rojalar siyasatina jaqsı tásir kórseter, demokratiyalıq usılda jumıs penenalıp barar edi. Az-azdan onıń quramı qısqarib, tek aslzodalar qatnasatuǵın máslahátshi organǵa aylanıp qaldı. Mauriylar dáwirinde patsha hákimiyat kúshaygan waqıtta da parishad óz poziciyasin saqlap qalǵan edi. Sonday process penenzodagonlar hám xalıq wákilleri kópshilikti shólkemlestirgen sabhada da júz berdi. Sabha zárúrli siyasiy wazıypalardı ótew etardi. Mauriylar dáwirinde de onıń quramı talay qısqardı. Parishadga salıstırǵanda roja sabha kóbirek kepillikke iye edi. Onıń g'ay'atiga qala hám awıl xalqınıń ayırımları kirar edi. Patsha kóbinese járdem sorap roja sabhaga shaqırıq qılatuǵın edi. Ashokaning roja - sabha aǵzalarına qarata lekciya etkeni málim. Sabha Chandragupta waqtında da bar edi. Salıqlar. Patshanıń zárúrli wazıypalarınan biri salıq jıynawdan ibarat bolǵan. Kúshli húkimet tiykarın ǵáziyne quraydı. Usınıń sebepinen patsha bárháma ǵáziyneni toltırıwdan mápdar bolǵan. Salıqtıń tiykarǵı túri awıl xojalıq ónimleriniń 1 G'6 bólegine teń bolǵan patshanıń úlesi - bxaga edi. Patsha hátte shadbxagin, yaǵnıy oltidan birin alıwshı dep da atalǵan. zúráátli jaǵdaylarda hám 1 G'3 bxagalar da alınǵan.
Kemtarlıq waqıtlarında bul úles jáne de artpaqtası hám haj saparına barǵanlardıń kiyimiler degi baylıqlardı da patsha ózlestiriwi múmkin edi. Salıqlardıń tiykarǵı bólegin de patsha ózlestiriwi múmkin edi. Salıqlardıń tiykarǵı bólegin dıyxanlar - úlken jerlerge iye bolmaǵan erkin jámáát aǵzaları tolıqrdilar. Bunnan tısqarı sawdager, qol ónermenti hám sharbadorlardan da salıq olinar edi. Dereklerge kóre, xalıqtıń ayırım qatlamları salıqtan azat etilgen edi. Áyyemgi avtorlar hám áyyemgi hind nızamları - shastrilarda kórsetiliwishe, múqaddes tekstler bilgirleri hám joqarı varnalar wákilleri retinde brahmanlar salıq tólewden azat etilgendiler. Sonıń menen birge, patsha xızmetinde bolǵanlar da salıqlardan azat qılınǵan edi. Bul bolsa jámiyettegi túrli social gruppalar arasında qarama-qarsılıqlardı keltirip shıǵardı. wálayatlardı basqarıw sisteması. wálayatlardıń basqarıw sisteması áyyemgi dástúr hám tártip-qaǵıydalar tiykarında ámelge asırıldı. Mauriylar eski sistemanı jańa jaǵdayǵa iykemlestirip ózgertirdiler. Sonıń menen birge, mámleket basqarıwdıń da jańa usılları islep shıǵıldı. Imperiyaning ózegi vijita - («zabt etilgen») esaplanıp, oǵan patsha jer-múligi menen qadaǵalaw astında bolǵan birpara rayonlar kirardi. wálayatlardıń tórtewi - Arqa -batıs (paytaxtı Taksila), batıs (paytaxtı Ujjayana), Arqa - (Kalinga wálayatı, paytaxtı Tosala) hám Qubla (paytaxtı Suvarnagiri) bólek aymaqǵa iye edi. Bul wálayatlardı shahzodalar basqargan. Olar imperiyaning siyosi-socialliq ómirinde zárúrli orın tutardilar. Eń úlken wálayatlar málim dárejede ózin basqarıw huqıqına iye edi. Barlıq wálayatlardaǵı shahzodalar (Kalingadan tısqarı ) ózleri mekeme jetip atırǵan aymaqlardı tekseriw ushın arnawlı revizorlardı jiberardilar. Kalinga hákimi bunday haqılı emesdi. Bul wálayatda qadaǵalaw jumısın tikkeley imperator basqarardi, sebebi bul wálayat keyin jawlap alıw etilip, múlk tárepinen imperatorniki edi. Úlken wálayatlardan tısqarı ápiwayı wálayatlar - janapadga, olar bolsa rayonlar - pradesh, okruglar - axalelarga bolınardi. wálayatlardıń tepasida iri mámleket hámeldarları - rajukiylar turǵan. waqıt ótiwi menen usı hámeldarlardıń wazıypası kúsheyip, óz aymaqlarında sud qılıw huqıqın alǵanlar. Axale tepasida turǵan maxamatralar rajukiylar qol astında xızmet etkenler. wálayatlardıń úlken qalalarında hámeldarlar jıynalıp jıynalıs etetuǵın jaylar bolǵan. Mırzalar tiyisli húkimlerdi jazıp bulmandıń ózinden wálayatlarǵa jiberetuǵın edi.
Mauriylar ayırmashılıq (separatizmga) qarsı gúresiw menen birgelikte imperiya ishinde avtonomik birlik huqıqı tiykarında ayırım Ganalar -respublika birlespelerin saqlap qaldılar. Qala basqarması. Mauriylar dáwirinde ózin basqarıwdıń ayırım qásiyetleri qalalarda da saqlanıp qalǵan. Ashokaning jazıwlarında ishki, yaǵnıy vijita ishindegi hám basqa sırtqı qalalar haqqında gáp ketedi. Imperiya paytaxtı Pataliputra edi. Megasfen óz shıǵarmasında arnawlı qala hámeldarları - astinomlar haqqında jazıp qaldırǵan. Usı hámeldarlar qala ómiriniń málim tarawları ústinen qadaǵalaw qılatuǵın ediler.Qala keńesi ámelde qalalar daǵı bas penenshólkem esaplanardi. Onıń aǵzaları oray yamasa wálayat hámeldarları tárepinen tayınlanardi. Xalıqtıń hár bir toparı varna - siyasiy gruppa hám qánigelikine qaray, qalanıń málim bóleginde jasardı. Qala hámeldarları jámáát ımaratları, qala daǵı tártip puxtalıq, múqaddes jaylar hám haj saparına barǵanlardıń kiyimiler ústinen qadaǵalaw qılatuǵın ediler. Mabada, qandayda bir kisi patsha sarayı janından ótip qalsa, onı qamawǵa alıwar yamasa járiyma salıwardi. Ashokaning diniy siyasatı. Mauriylar dáwirinde buddizm Indiyada keń tarqaldı. Eramızǵa shekemgi III asirde buddizm áyyemgi hind jámiyeti ruwxıylıqında tiykarǵı jónelis bolıp qaldı. Bul waqıtta budda jámááti - Sangxa bar edi. Bul dinga tiyisli zárúrli dóretpeler jaratıldı. Naǵız ózi dáwirde buddizm keń tarqalıp taraqqiy etdi. Buddizm kúshli mámleket tepasida turǵan jalǵız hákim -Chakravartin ideyası menen birlesken imperiyaning súyenishi bolıp qaldı. Dereklerge kóre, Ashoka buddizmni kútpegende qabıl etken emes. Óz ákesi sarayında túrli diniy jónelislerdi tereń úyrengen hám islamdaǵı mektepler ulamaları tartıslarında qatnasqan. Ol sonıń menen birge, Budda táliymatın da úyrenip, upasaka dárejesine de jetip barǵan. Imperator aldın budda jámáátine bólek itibar bermegen. Keyinirek budda xristian monaxları ómirin jaqsı úyrenip, olardı qollap -quwatlaǵan. Bul táliymattıń etikalıq tárepten ústinligine bolǵan qızıǵıwshılıqı Kalinga jangidan keyin jáne de artqan. Ashoka urıs baslanıwınan aldın buddizm tárepdarı bolsada, áyne sol urıstan keyin dxamavijai (dxarmani jawlap alıw etiw), yaǵnıy tiykarǵı ahloq qaǵıydası bolǵan dxarmani iyelew onıń siyasatında bólek orın tutdi. Ashoka óz dáwirinde zorlıqshılıq menen emes, bálki túrli táliymatlardıń tiykarǵı kriteryaları jayinde barlıq islamdaǵı mekteplerdi birlestiriwge intildi. Pataliputrada buddaviylarning III jıyını ótkerildi. Ol tek budda xristian monaxlarigina emes, bálki ápiwayı budda isin dawamlawshıları bolǵan xalıqtıń talaplarına tıykarlanıp jumıs kórdi.

Búydew múmkin, Ashoka Indiya tariyxında birinshi bolıp mámleketti birlestiriw boyınsha buddizmning rolin túsinip jetti. Onıń buǵan baylanıslıǵı kóp húkimleri Buddaning barlıq táliymatlarınan xabarlı bolmaǵan xalıq toparına qaratılǵan edi. Ashokaning dxarma - ahloq-ádep húkimleri. Dxarma - bul etika -ádep qaǵıydaları, insaniy turmıs tárizi bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, bul sóz ulıwma buddaviy táliymattı da angalatadi. Etikalıq qaǵıydalar otaonaga boysınıw qılıw, úlkenlerge húrmet, saqıylıq, jonzotlarga ozor bermaslik hám taǵı basqalar bolıp tabıladı. Bunday qaǵıydalar barlıq ushın ese esaplanadi. Birpara ilimpazlar bul qaǵıydalar dxarmadan kelip shıqqan deydi. Tuwrı, dxarma patsha húkimlerine tiykar bolǵan hám oǵan húrmet menen boqqanlarga patsha óz marhamatini kórsetken. Ashoka húkimleri keltirilgen dxarma hár qıylı varna jáne social gruppalardan ibarat bolǵan pútkil imperiya xalqı ushın ulıwma qaǵıyda bolǵan. Sol zat itibarlıqı, hámeldarlar budda braxmanlarining iskerligin qadaǵalaw etken, bul bolsa olardıń haddidan asıp ketpewlerin támiyin etardi. Magadxa - Mauriylar dáwirinde Qubla Indiya. Ashoka húkimlerinde imperiya shegaraları boylap jaylasqan Qubla Indiya mámleketleri - Panda, Chola, Chera, Satyaputra hám Keralaputralar sanap ótilgen. Megasfenning dáslepki dóretpelerinde de Panda mámleketi eslab ótilgen (Iv ásir aqırı ). Qubla Indiya hám Shri Lanka haqqındaǵı maǵlıwmatlar Aleksandr júriwi urıs qatnasıwshısıları bolǵan tariyxchilarga tiyisli bolǵan. Olardan biri Oniskrit jazıwlarında bul aralga barǵanı haqqında gúrriń etedi. Qubla wálayatlar Mauriylar imperiyasiga qosılganidan keyin ǵana Arqa Indiya menen materiallıq baylanıslar ornatdı. Buddizm qublaǵa tarqala basladı. Dekan wálayatında tabılǵan 2-3 ásirlerge tiyisli jazıwlar bunı tastıyıqlaydı. Usı jazıwlarda Ashoka dáwirindegi xalıqlar atı yadlaw etip ótilgen: bxoji, andxra, aqshasındi. Megasfen shıǵarmasında 300 qalanı basqargan, 150 mıń áskerge komandirlik etken 500 jawınger pılları bolǵan Pandiya Malikasi haqqında gúrriń etiledi. Kautilyaning - «Artxashastra» shıǵarmasında Qubla Indiya baylıqları, Pandiya mámleketi hám basqa wálayatlar haqqında tolıq maǵlıwmatlar bar. vindxya tog'i hám qalıń pánjezorlar menen o'ralib qalǵan Qubla Indiya arqa menen baylanıslar ornata basladı. Mısalı, Dekanda tabılǵan teńgeler sonnan dárek beredi. Amaravati (Anxra Pradesh) dıń birpara jaylarında segiz mıń dana átirapında teńgeler tabılǵan. Qublaǵa Mauriylar hákimiyat menen birgelikte hind mádeniyatı - buddizm hám jaynizm kirip keledi. Kitaylıq sayaxatshı Syuan Szan Ashoka dáwirine tiyisli qubla rayonlarda Budda háykelleri bar ekenligi haqqında maǵlıwmat beredi. Áyyemgi avtorlar qubla ıqlımı, tábiy sharayatı, ósimlik dúnyası haqqındaǵı maǵlıwmatların saqlap qalǵanlar.

Mauriylar imperiyasining kúshsizleniwi hám qulashi nátiyjesinde jergilikli úrim-putaqlar poziciyasiniń eliriwi kóp muǵdardaǵı wálayatlardıń imperiyadan ajralıp shıǵıwına alıp keldi. Pushyamitra dáwirinde Soǵanlar ishinde birinshi bolıp Dekanda ǵárezsiz vidarbxa mámleketi payda boldı. Pushyamitra qattı gúresten keyin vidarbxanning bólekleniwi jáne onıń arqa bólegin bo'ysundirishga eristi. Mauriylardan keyin Dekan daǵı eń kúshli hám mash? ur mámleket Satavaxanlar mámleketi edi. Puranada Satavaxanlar Andxralar atı menen atalǵan. Andxra xalqi Gvadari hám Krishna dáryaları ortasındaǵı telegular mámleketinde jasaǵan. Stavaxanlar haqqında maǵlıwmat keltirilgen eń birinshi derekler Oraylıq Indiya hám Arqa Dekanda tabılǵan. Úrim-putaqtıń tiykarlawshisi Simuka (Puranada Shimuka) bolǵan, Stavaxanlar tariyxınıń birinshi dáwirindegi eń kózge kóringen húkimdarı shoh Satakani yamasa Shatakarni bolǵan, onıń húkimranlıǵında mámleket óz aymaǵın keńeytiredi. Shoh bolsa «Qubla mámleket mırzai» degen atqa iye bolǵan. Mámleket bir neshe júz jıl dawamında úlken aymaqta húkimranlıq etiwge, Arqa hind mámleketleri menen tabıslı básekilesiwge hám shabıwılshı qáwimlerge qarsı turıwǵa muyassar boldı. Áyyemgi hind dáreklerine kóre bul mámleket mádeniyatı hám basqarıw salasındaǵı kúshli tártipleri menen pútinlikti ózinde jámlegen. Stavaxanlar dáwirinde mádeniyat sezilerli rawajlandi, olar batıs mámleketleri, birinshi náwbette Rim menen baylanıslar ornatdılar. Bul jazba derekler degi maǵlıwmatlar hám de arxeologik materiallar menen de tastıyıqlandi. Mauriylar dáwirine kelip, Kalinga nandalar húkimranlıgınan qutılıp, ǵárezsiz hám qúdiretli mámleketke aylandı. Kalinganing húkimranı 60 mıń áskeriy, mıń atlıq hám kóplegen jawınger pilden ibarat úlkenqudratli áskerge iye bolǵan. Ashoka bul mámleketti bo'ysundirish ushın mashaqatlı hám qanlı urıs alıp bardı. Kalinga Mauriylar imperiyasi quramına kirar eken, shahzoda tárepinen basqarılatuǵın wálayat aymaǵına iye bolǵan bólek poziciyasin saqlap qaldı. Ókiniw menen aytamız, mauriylar imperiyasi qulagandan sońǵı Kalinga haqqında hám ataqlı Kxaravella dáwirindegi onıń gúlleniwi haqqında maǵlıwmatlar kem. Kxaravella 24 jasında «Kalinganing ullı húkimrani» ataǵın aladı. Ol úlken siyasiy jetiskenliklerge erisiwge muyassar boladı. Ol jaz húkimranlıǵınıń 2-jılıdayoq batısqa júriw etedi Stavaxanlar shohi Satanani yemiradi. Jazıwlarda shoh húkimranlıǵınıń 3-jılında paytaxtda dábdebeli bayram ótkergeni haqqında maǵlıwmatlar bar. Ol 3 ret Arqa Indiyaǵa júriw etedi. Húkimranlıǵınıń 8- jılında úlken ásker menen Magadhaning aldınǵı paytaxtı Radjagrixaga hújim uyushtirib, onı qamal etedi.
Eramızǵa shekemgi 325-jılda Iskandar Hind oazisinde onsha úlken bolmaǵan ásker qaldırıp, Indiyanı tark etdi. Iskandar ketgenen keyin, kóp ótpey, hind qáwimleri grek-m 76 e akedon tásirine qarsı azatlıq urısın baslap jiberdiler. Bul háreketke ataqlı hind sarkardasi Chandragupta basshılıq etedi. Eramızǵa shekemgi 317-jılı grek-makedon áskerleri Hind oazisinden pútkilley quwıp shiǵarıladı. Ráwiyatlarǵa qaraǵanda Chandragupta aslzodalardan bolmay, eń tómen shudra yamasa kshatriyalardan kelip shıqqan eken. Ol jaslıǵında Nand úrim-putaǵı patshalarına xızmet etken eken. Ol patsha menen shıǵıwa almay Panjobga, Iskandar huzuriga kelip oǵan xızmet etken. Chandragupta lskandarni Nandlar shohi ústine ásker tartıwǵa odaǵan. Grek-makedonlar Panjobdan quvilgach, Chandragupta úlken ásker menen Magadxaga qaytıp, Nand shohi áskerlerin jeńip, taxtni iyeleydi. Ol Maurya patshalıǵına tiykar salıp, eramızǵa shekemgi 317-298-jıllarda hákimiyattı basqaradi. Chandragupta Patalaputra qalasın mámleket paytaxtına aylantıradı. Ol pútkil Arqa Indiyanı birlestirib Maurya saltanatini kúshaytadı. Eramızǵa shekemgi 305-jılı Chandragupta menen Salavka áskerleri ortasında qattı urıs penenbolıp, salavkiylar áskeri jeńiliwge ushraydı. Chandragupta menen Salavka ortasında kelisiwshilik tuzilib, Arqa Iran hám Belujiston Maurya mámleketi quramına qosıp alınadı. Chandragupta Salavkaga 500 jawınger pıl sawǵa etedi jáne onıń qızına úylenedi. Chandraguptaning miyrasxorları Bindusara (eramızǵa shekemgi 293- 268-jıllar ) hám Ashoka (eramızǵa shekemgi 268- 231-jıllar ) dáwirlerinde Maurya mámleketiniń shegaraları keńeyip, qúdiretli mámleketke aylanadı. Ashoka mámleketti basqarıw, dinge sıyınıw, mádeniyat hám xojalıq tarawlarında reformalar ótkeredi. Ashoka dáwirinde Maurya mámleketi óz kúsh-qudıretiniń shıńina kóteriledi. Mauriyalar úrim-putaǵı geografı tárepten júdá keń bolıp áyyemgi Indiyada eramızdan aldınǵı 321 den 185 jılǵa shekem basqargan úrim-putaq esaplanadı. Magadha patshalıǵınıń kelip shıǵıwı Indo- Gantik tegisliklerine barıp taqaladı. (házirde Bihar, arqa Uttar Pradesh hám Bengal) Indiya subkontinentining arqa bóleginde jaylasqan bolıp tabıladı. Imperiyaning poytahti Pataliputra bolıp ol házirgi (Patna) ga tuwrı keledi. Imperiya eramızdan aldınǵı 322 jıl imperiyaga Nanda úrim-putaǵın taxdan ag'dargan Chandragupta tiykar salǵan hám tezlik menen óz itibarın oraylıq hám batıs Indiyaǵa qaratǵan, jergilikli xalıqlar turar jayları Aleksandr Ullı tárepinen grek hám parsı askarlari tárepinen wayran etilgen.

Juwmaq.
Juwmaq qilip aytqanda Mauriylar imperiyasi tariyxına tiyisli kóplegen derekler tabılǵan, ol dereklerde sol dáwirdegi mámleketti basqarıw sisteması, social siyasiy jaǵday, salıq sisteması hám basqa maǵlıwmatlar jetip kelgen. Bir grek tariyxchisi,, Hár bir imperiyaning gúllew hám qulash dáwiri boladı“dep jazadı. Sonday eken Muriylar imperiyasining eń gullagan hám gúlleniw tapqan dáwiri patsha Chandragupta dáwirinde boladı. Ol kútá úlken aymaqlardı basıp aladı sol sebepli onıń dáwirin imperiyaning,, altın dáwiri“deyiwedi. Onıń keyingi áwladları dáwirinde bolsa imperiya aste menen yemirila baslaydı. Tariyxıy dereklerdi analiz etilgende Mauriylar imperiyasidagi bayramlar daǵı hár túrli dástúrler de jazıp qaldırilgan. Megahenesga maǵlıwmatlarına kóre Mauriya Parsı qalaları Suza hám Ekbatana sıyaqlı 64 ta taxtalı tesilgen hám qaptal tárepine 570 minarlar ornatılǵan. Soǵan uqsas kóplegen ma‗lumotlarni kóriwimiz múmkin. Orta asirde Indiyaǵa sapar buyirgan Tibetlik alım Taranathaning maǵlıwmatlarına kóre, Chanakya Bindusaraga járdem bergen,, on altı korollıǵılıq patshaları hám aslzodalarni joq etiw hám sol sebepli arqa hám batıs okeanlıq ortasındaǵı aymaqta shegaralanbaǵan hukmdor bolıw degen edi mauriylar húkimdarı Bindusara. Ashoka jazıwlarına kóre, Mauriy patshası mámleket apparatı tepasida turǵan hám nızam shıǵarıw huqıqına iye bolǵan. Ashoka iri mámleket ǵayratkerlerin ózi tayınlaǵan. Ǵáziynebon da oily sud basqarıwshısı da ózi bolǵan. ‖Arthashtra‖ jazıwlarına kóre mauriylar dáwirinde basqa hesh qanday mámlekette uchramaydiga mámleket basqarıw sisteması ámeldegi etigan. Dereklerde hukmdorlarning mámleket ushın hár bir etken jumısları kórsetip berilgen, olardıń etken júriwleri hám qolǵa kirgizgen jayları haqqındaǵı maǵlıwmatlardı biz sol dáwirde diywallarǵa jazıp qaldırilgan jazıwlardan da bilip alıwımız múmkin. Mámleketimizde mavud bolǵan kushonlar imperiyasi mauriylar aymaqların basıp alǵan. Sonday etip, bul úrim-putaq Indiya tariyxında kútá úlken ız qaldırdı.

Paydalanılǵan ádebiyatlar.

1. 
   Fiyosov T. Áyyemgi Indiya tariyxı. T. 1999.
   

2. Boynazarov F. Kadimgi Dúnya tariyxı. Sabaqlıq. 2004.
3. Nemirovskiy A. I. Áyyemgi dúnya tarxi. v 2-x bólimleri.
4. Djavaxarlal Neru. Hind haqıyqatı.- M., 1955.
5. Internet mag’lumatlari.