Tema: Makroekonomikalıq turaqlastırıw siyasatı hám ekonomikanı turaqlı rawajlandırıw sharayatların qálilestiriw

1. 2. Jalpı milliy ónimdiń mazmunı, strukturalıq bólimleri hám háreket 

formaları 

2011 jılda YaIM kólemi 2000 jılǵa salıstırǵanda tekǵana 4, 5 procentke o'sdi, 

bálki 1991 jıldaǵı sıyaqlı ósiw 103 protsentti quradı. Bul sol waqıtta MDH mámleketleri 

arasında bir ǵana Ózbekstanǵa tiyisli kórsetkish edi. 

 Mámleketimiz makroekonomikalıq ósiw dinamikası analizinde dawam etsak, 

keyingi jıllarda da rawajlanıw evolyuciyalıq túrde ilgerilaganini kóremiz. Sońǵı jıllarda 

ekonomikalıq  ósiw  pátleri  boyınsha  Ózbekstan  MDHning  jetekshi  mámleketleri 

arasında birinshilerden birine aylandı. Óz ara doslıq mámleketleri statistikalıq komiteti 

maǵlıwmatlarına  kóre,  YaIM  kórsetkishleri  boyınsha  úlkeimiz  2004  jılı  aldıńǵı 

mámleketlerdiń ortasha ósiw pátlerine jaqınlasdı. Keyingi dáwirde bolsa Rossiya hám 

Ukraina sıyaqlı mámleketlerden da ózib ketti. 

 Bul,  áwele,  izbe-iz  hám  aqılǵa  say  ishki  siyasat  nátiyjesi,  qolaversa,  ámelge 

asırılıp atırǵan unamlı ózgerisler, bul joldaǵı anıq maqsetli umtılıw-háreketler mıywesi, 

desek, áyne haqıyqattı aytqan bólemiz. 

 Bul  dáwirde  mámleket  ekonomikanıń  real  tarmaǵına  jóneltirilgen 

investitsiyalar  kólemi  de  jıl  sayin  asıp  bardı.  Tuwrıdan-tuwrı  shet  el  qarjılar  aktiv 

qosıldı,  ásirese,  neft,  gaz  hám  toqımashılıq  sanaatında  olardıń  úlesi  jáne  de  salmaqlı 

boldı. 

 Mine sonıń nátiyjesinde 2004 jılı YaIM dáslepki bar 7, 7 procentke o'sdi. Sonıń 

menen birge, qatań pul-kredit siyasatı nátiyjesinde dáslepki márte inflyatsiya dárejesi eń 

tómen — 3, 7 procent bolıwına erisildi. 

 Islep  shıǵarıwdı  turaqlı  rawajlandırıw  ushın  salıq  yuki  kemeytirildi  hám 

nátiyjede  tarawdıń  qollap  -quwatlandı.  Salıq  sistemasın  ápiwayılastırıw,  tólewlerdi 

kemeytiw  ústin  turatuǵın  wazıypalarımızdan  birine  aylandı.  Ásirese,  birden-bir  salıq 

tóleminiń  13  procentke  túsiriliwi  isbilermenlik  iskerligi  jáne  de  rawajlanıwda  zárúrli 

faktor boldı. Sol jılı YaIM kólemi 7 procentke o'sdi. 

---

 2007  jılı  turaqlı  ekonomikalıq  ósiw  (9,  5  procentke)  támiyinleniwi,  áwele, 

ekonomikanı  modernizaciyalaw  hám  diversifikatsiyalew,  bank  sistemasındaǵı,  atap 

aytqanda,  xalıqtıń  bayıw  dáreklerinen  biri  bolǵan  amanatlar  daǵı  depozitlar  payızın 

asırıw,  turaq-jay  -  kommunal  xojalıǵı  daǵı  strukturalıq  reformalar  nátiyjesi  bolıp 

tabıladı. Qolaversa, iri sanaat, kommunikatsiya, infratuzilma ob'ektleriniń júzege keliw 

etiliwi, 

milliy 

transport 

kommunikatsiyaları 

birden-bir 

sistemasınıń 

rawajlanıwlashtirilishi buǵan bekkem jay jarattı. 

 Sońǵı eki jıl dawamında bunday iygilikli jumıslar turaqlı ámelge asırıldı. Mine 

sonday  turaqlıqadam  siyasat  sebepli  dúnyada  finanslıq-ekonomikalıq  krizis  húkim 

súrgen  házirgi  jaǵdayda  tekǵana  milliy  ekonomikada  YalMning  kólemi  ótken  jıllar 

dárejesinde saqlap qolindi, bálki turaqlı ekonomikalıq ósiw izbe-iz dawam etdi. 

 Házirgi  jaǵdayda  makroekonomikalıq  tárepten  úzliksiz  unamlı  nátiyjege 

erisiw  óz-  ózinden  bolmaydı,  álbette.  Onıń  zamirida  elim-jurtım  hesh  kimnen  kem 

bolmaydıin,  degen  zahmat,  uzaqtı  gózlegen  aqılǵa  say  siyasat  hám  sizu  biziń, 

perzentlerimizdiń nurli keleshegine otin umtılıw jatıptı. 

 Sonday  eken,  bul  iygilikli  háreket  hár  birewimiz  ushın  nechog'li  qımbatlı 

ekenin ańǵarıwımız zárúr. 

 Mámleketimiz basshısı aytıp ótkeni sıyaqlı, nomerler óz jolına, lekin olardıń 

artında mińlaǵan, júz mińlaǵan, millionlap jerleslerimizning turmıs tárizi, ertangi kúni, 

táǵdirine  baylanıslı  zahmatlar  hám  ekonomikalıq  tiykarlar  jatıptı.  Biraq  bunı  mudam 

tereń ańlap yetavermaymiz. Mine, ne ushın jıl juwmaqlarında bul kórsetkishler qayta - 

qayta tilge alınadı, analiz etiledi, ótken jıllar nátiyjeleri menen salıstırıladı! 

 Biz  ótken  jıllar  dawamında  nege  hám  qanday  nátiyjelerge  erisken  bolsaq, 

áwele iygilikli maqset hám janbazona miynet sebepli onı qolǵa kirgizdik. 

 Shubhasız,  bıyılǵı  jılı  da  milliy  ekonomikamız  rawajlanıwı  jolında  qutlı 

qádemler taslanadı jáne bul, álbette, nurli keleshegimiz ushın bekkem tiykar boladı. 

 YaMM (YaIM) úsh hil usıl menen esaplanıwı múmkin: 

---

 Birinshi usıl - bul YaMMni esaplawǵa qosılǵan bahalar boyınsha jyondashuv. 

Bunda milliy ekonomikanıń barlıq tarmaqları boyınsha jaratılǵan qosılǵan bahalar qosıp 

shıǵıwda (YaIM tarmaq hám islep shıǵarıwlar boyınsha ). Bul usıl menen esaplanǵan 

YaMM  (YaIM)  bólek  tarmaqlardıń  sol  ónimin  jaratıw  daǵı  rolin  hám úlesin  anıqlaw 

imkaniyatın beredi. Mısalı, Ózbekstanda YaIM 1993 jıl halq xojalıǵınıń tarmaqları hám 

tarawları boyınsha 5095, 2 mlrd sumdı quraǵan. 

 Sonday-aq : 

 materiallıq islep shıǵarıw tarawlarında - 4252, 0 mlrd swm (%) óndirislik emes 

tarawlarında - 842, 4 mlrd. Swm (%). 

 Respublikada  YaIM  dıń  tarmaqlar  boyınsha  tuzulishi  sol  jılı  tómendegi 

maǵlıwmatlar menen xarakterlengen. (mlrd. swm) 

 YaIM jámi - 5095, 2 

 Sonday-aq : 

 s  sanoatda - 1139, 7 (22, 4%) 

 •  qurilishda - 457, 1 (9, 0%) 

 •  qishloq xojalıǵında - 1420, 9 (27, 9%) 

 •  hizmat kórsetiw tarawlarında - 1596, 8 (31, 3%) 

 •  savdoda - 316, 9 (6, 2 %) 

 •  transport hám baylanısda - 280, 5 (5, 5%) 

 •  boshqa tarawlarda - 999, 4 (19, 6%) 

 •  sof salıqlar - 480, 7 (9, 4%) 

 Ekinshi usıl - bul YaMM (YaIM) ni esaplawǵa sarp etiwler boyınsha jantasıw. 

 Bunda usı jılda islep shıǵarılǵan barlıq ónim (hizmat) lar kólemin satıp alıwǵa 

etilgen  pútkil  sarp  etiwler  qosıp  shıǵıladı.  Milliy  ekonomikada  islep  shıǵarılǵan  sońı 

---

ónimlerdi  mámleket  ishinde  ho'jalikning  ush  sub'ekti  -  uu  ho'jaliklari,  mámleket, 

isbilermenler hám de sırt ellik qarıydarlar satıp alıwı múmkin. 

 Úy  ho'jaliklarining  sońı  qarıydarlıq  sarp  etiwleri.  Bul  kúndelik  tovarlarǵa, 

hizmatlarga  uzaq  múddet  paydalaniletuǵın  tutınıw  buyımlarına  hám  basqalarǵa 

etiletuǵın sarp etiwler bolıp tabıladı. 

 Investision  sarp  etiwler  isbilermenlik  sektorınıń  tiykarǵı  kapitaldı  jalpı 

toplawǵa etetuǵın sarp etiwler bolıp tabıladı. 

 Investision sarp etiwler tiykarınan ush bólekten ibarat : 

 a) isbilermenler tárepinen mashina, yskuna hám stanoklardıń barlıq pirovapd 

satıp alınǵan zatı ; 

 b) barlıq qurılıslar ; 

 v) rezervlarning ózgeriwi. 

 Birinshi gruppa elementlerdiń " investisiyalar" quramına kiritilish sebebi anıq, 

lekin  keyingi  element  (qurılıs  )  dıń  kiritiliwi  ayırım  túsindiriwlerdi  talap  etedi.  Óz-

ózinen anıqki, jańa fabrika, baza eki elivator qurılısı investisiyalar forması esaplanadı. 

Lekin batıs milliy esabatında turaq-jay qurılısı da investisiya kategoriyasiga kiritiledi. 

Kóp  kvartirali  turar  jay  úyleri  de  fabrika  hám  zavodlar  sıyaqlı  dáramat  keltiretuǵın 

aktivler esaplanıwı dálil etip keltiriledi. Bunnan tısqarı, kireyge  tapsırılǵan hám mal-

múlkli tárepinen iyelegen jasaw úyleri hátte kireyge tapsırilmagan halda da investision 

tovarlarǵa kipitiladi. 

 YalM  quramına  rezervlarining  kóbeyiwi,  yaǵnıy  islep  shıǵarılǵan,  lekin  usı 

jılda  sotilmagan  barlıq  ónimler  kiritiledi.  Basqasha  aytqanda  YaMM  óz  ishine  jıl 

dawamındaǵı rezervlar hám mútajlikler barlıq artıwınıń bazar ma`nisin aladı. Kárxana 

baza hám dúkandaǵı taxtalarında jıl aqırında, jıl basında bolǵanǵa salıstırǵanda kóbirek 

tovarlar toplanıp qalsa, bul ekonomikada usı jıl dawamında tutınıwǵa kereginen kóbirek 

ónim  islep  shıǵarlıǵin  ańlatadı.  Rezervlarning  bul  ósiwi  YaMMra  ámeldegi  islep 

shıǵarıw kólemi kórsetkishi retinde qosıladı. 

---

 Rezervlar azayǵanda, ol YaMM kóleminden shıǵarılıwı zárúr. Rezervlarning 

azayıwı  jıl  dawamında  milliy  ekonomikada  islep  shıǵarılǵannan  ko'poq  ónim 

sotilganligini  ańlatadı.  Basqasha  aytqanda  jámiyet  usı  jılda  islep  shıǵarılǵan  barlıq 

ónimdi hám buǵan qosımsha aldınǵı jıllardan qalǵan rezervlarning bir bólegin tutınıw 

bolǵan boladı. 

 Qoldan qolǵa ótken qımbatlı qaǵazlar hám ámeldegi aktivlerdiń qayta satılıwı 

investisiyalarga kirmaydi. Sebebi bul pitim aldın ámeldegi bolǵan aktivlerge múlkshilik 

huqıqınıń bir kisiden basqawına ótkenligin ańlatadı. 

 Milliy  esaplar  sistemasında  YaMMni  esaplawda  jalpı,  jeke  hám  ishki 

investisiyalar túsiniginen paydalanıladı. Jeke hám ishki investisiyalar uyqas túrde jeke 

hám  milliy  kompaniyalar  ámelge  asıratuǵın  investision  sarp  etiwlerdi  ańlatadı.  Jalpı 

investisiyalar óz ishine bıyılǵı jılda islep shıǵarıw processinde tutınıw etilgen mashina, 

úskene  hám  apparatlardıń  ornın  oraw  ushın  mólsherlengen  barlıq  investision  tovarlar 

islep chiqapishni, hám de ekonomikada kapital kólemine hár qanday sap qosımshalardı 

aladı. Jalpı investisiyalar mánisine kóre tutınıw etilgen kapitaldı oraw summasın hám 

investisiyalarning  ósińki  bóleginen  ibarat  boladı.  Basqa  tárepden  sap  jeke  ishki 

investisiyalar túsinigi ámeldegi jıl dawamında qosılǵan investision tovarlar summasın 

xarakterlew  ushın  isletiledi.  Olardıń  ayırmashılıǵın  ápiwayı  mısalda  talay  anıq 

túsindiriw múmkin. Shama menen oylayıq, Respublikamız ekonomikasında 1995 jıl 500 

mlrd.  Sumlıq  investision  tovarlar  (islep  shıǵarıw  quralları  )  islep  shıǵarılǵan  bolsın. 

Biraq YaMMni islep shıǵarıw processinde sol jılı 400 mlrd. Sumlıq mashina, úskene 

hám  basqa  investision  tovarlar  tutınıw  etilgen.  Nátiyjede  biziń  ekonomikaǵa  1995  jıl 

100 mlrd. Sumlıq jamg'arilgan kapital ma`nisi qosıladı. Sol jılı jalpı investisiyalar 500 

mlrd. Sumlıq sap investisiyalar tek 100 mlrd. Swmni quraydı. Eki kórsetkish ortasındaǵı 

parq,  1995  yilgi  YaMM  kólemin  islep  shıǵarıw  processinde  qollanılǵan  hám  tutınıw 

etilgen kapital ma`nisin ańlatadı. 

 Jalpı  investisiyalar  hám  amortizasiya  (sol  jılı  islep  shıǵarıw  processinde 

tutınıw etilgen kapital kólemi ortasındaǵı koefficient, ekonomika rawajlanıw, turaqlılıq 

---

yamasa páseńlew jaǵdayında jaylasqanlıǵın xarakterlab beretuǵın kórsetkish (indikator) 

esaplanadı. 

 Jalpı  investisiyalar  amortizasiyadan  artıq  bolsa,  ekonomika  rawajlanıw 

basqıshında  jaylasadı,  onıń  islep  shıǵarıw  quwatları  ósedi.  Mısalı,  biziń  joqarıdaǵı 

mısalda  aytıp  ótkeni  sıyaqlı,  1995  jıl  jalpı  investisiyalar  500  mlrd.  Swmni,  óndiriste 

tutınıw etilgen investisiya tovarlar kólemi 400 mlrd. Sumdı quraǵan. Bul ekonomikada 

sol jıl 1996 jıl eki 1997 jıl aqırında 100 mlrd. Sumlıq investision tovarlar kóp bolǵanın 

ańlatadıki,  investision  tovarlar  usınısınıń  kóbeyiwi,  ekonomikanıń  islep  shıǵarıw 

quwatların kóbeytiwdiń tiykarǵı quralı esaplanadı. 

 Ekonomika  jalpı  investisiyalar  hám  amortizasiya  teń  bolǵan  jaǵdaynı 

sáwlelendiredi. Bul ekonomikada usı jılda YaMMni islep shıǵarıw processinde tutınıw 

etilgen qurallardı oraw ushın zárúr bolǵan muǵdarda kapital islep shıǵarıwdı ańlatadı. 

Basqasha  aytqanda,  sap  investisiyalar  shama  menen  no'lga  teń  boladı,  islep  shıǵarıw 

quwatları kengaymaydi. 

 Jalpı investisiyalar amortizasiyaga qaraǵanda kem bolsa, yaǵnıy ekonomikada 

islep  shıǵarılǵanǵa  qaraǵanda  kapital  kóbirek  tutınıw  etilse,  qolaysız  jaǵday  payda 

boladı. Bunday sharoyitda ekonomikada investisiyalarning qısqarıwı júz beredi. Bıyılǵı 

jılı aqırında kapital kólemi jıl basında ámeldegi bolǵandan kem bolıp  

 qalıwǵa  alıp  keledi.  Mısalı,  "  Ullı  turaqlılıq"  dáwirinde,  anıqrog'i  1933  jıl 

AQShda  jalpı  investisiyalar  hámmesi  bolıp  1,  6  mlrd.  dol.  ni,  jıl  dawamında  tutınıw 

etilgen kapital - 

7, 6 mlrd. dol. ni shólkemlestirgen. Sonday etip, 

 investisiyalarning sap qısqarıwı 6 mlrd. dol.ga teń bolǵan. 

 Mámleket  sońı  sarp  etiwleri  -  bul  kárxanalardıń  sońı  ónimlerin  hám 

ekonomikalıq  pesurslarni,  atap  aytqanda  jumısshı  kúshin  satıp  alıwǵa  mámlekettiń 

(basqarıwdıń  tómen  hám  jergilikli  shólkemleri  menen  birge)  barlıq  sarp  etiwlerin  óz 

ishine  aladı.  Biraq  ol  mámleketninr  barlıq  social  tólewlerin  jónge  salıw  etedi,  sebebi 

bunday  sarp  etiwler  joqarıda  aytıp  ótkeni  sıyaqlı  ámeldegi  óndiristiń  kóbeyiwin 

---

sáwlelendirmeydi,  bálki  mámleket  dáramatlarınıń  shańaraq  hám  bólek  shaxslarǵa 

beriliwi esaplanadı. 

 Sırt  elliklerdiń  milliy  ekonomika  tovarlarına  sarp  etiwleri  tap  mámleket 

ishindegi  qarıydarlıq  sarp  etiwleri  sıyaqlı  milliy  islep  shıǵarıw  dárejesine  baylanıslı. 

Usınıń sebepinen YaMMni sarp etiwler boyınsha esaplawda tavar hám hizmatlarga sırt 

elliklerdiń sarp etiwleri, yaǵnıy kirip ma`nisi de qosıladı. Basqa tárepden, qarıydarlıq 

hám  investision  sarp  etiwler  hám  de  mámleket  qarjlarınıń  bir  bólegi  import  etilgen, 

yaǵnıy sırt elde, islep shıǵarılǵan tovarlarǵa sarplanadı. Milliy islep shıǵarıw ulıwma 

kólemi negizsiz asıp ketpewi ushın import kólemi YaMMdan shiǵarıladı. Onıń ushın 

kirip  hám  import  muǵdarları  ortasındaǵı  parq  anıqlanadı.  Bul  parq  tavar  hám 

hizmatlarning sap kiripi, yamasa ápiwayı etip sap kirip dep ataladı. Sap kirip unamlı 

hám unamsız bolıwı múmkin. Eger kirip importtan artıq bolsa, bul unamlı hám unamsız 

bolıwı  múmkin.  Eger  kirip  importtan  artıq  bolsa.  Bul  unamlı,  keri  jaǵdayda  unamsız 

boladı. 

 Qaray  shıǵılǵan  sarp  etiwlerdiń  tórt  qatlamına  úy  ho'jaliklariga  hizmat 

kórsetiwshi  kommerciyalıq  bolmaǵan  mákemeler  (kásiplik  birlespeler,  siyasiy 

partiyalar, diniy shólkemler jáne social shólkemler) sońı sarp etiwleri hám materiallıq 

aylanba quralları rezervindegi ózgerislerdi qosıp shıǵıw jolı menen. 

 1993 jıl Ózbekstanda sarp etiwler (foidalanish) boyınsha YaIM 5095, 2 mlrd. 

Sumdı quraǵan. 

 Sonday-aq : 

 Sońı tutınıwǵa sarp etiwler - 4184, 9 mlrd. swm (82, 1%) 

 Jalpı toplawǵa sarp etiwler - 747, 4 mlrd. swm (14, 7%) 

 Sap kirip - 162, 9 mlrd. Swm (3, 2%) 

 Úshinshi usıl - bul YaMM (YaIM) ni dáramatlar boyınsha esaplaw. 

 Usı jılda islep shıǵarılǵan sońı ónim kóleminidan alınǵan barlıq dáramatlar úy 

ho'jaliklariga mıynet haqı, renta tólewleri, procent hám foida formasında kelip túsedi. 

---

Usınıń  sebepinen  bul  usılda  YaMM  (YaIM)  sońı  ónim  kóleminden  alınǵan  barlıq 

dáramatlardı qosıp shıǵıw arqalı anıqlanadı. 

 YaMM (YaIM) ni dáramatlar boyınsha esaplaw úy ho'jaliklari, kárxana hám 

mámleket  mákemeleriniń  dáslepki,  yaǵnıy  da  bólistirilgen  dáramatların  mexnat  haqi 

hám jalpı payda (renta, ssuda hám bank fondı, isbilermenlik paydası hám t.b. ) ajıratıw 

múmkin. YaMM (YaIM) ni usı usıl boyınsha esaplawda dáramatlardıń barlıq qatlamına 

aqshalardı  bólistiriwdiń  dáramat  toplaw  menen  baylanıslı  bolmaǵan  eki  túri;  tutınıw 

etilgen kapital ajıratılǵan qarjılar (amortizasiya ajıratılǵan qarjı ) hám bizneske qıysıq 

salıqlar da qosıladı. 

 Eger  YaMMni  esaplawdıń  aqırǵı  eki  usıldı  ápiwayı  teńlik  formasında 

suwretlesek: 

 Usı jılda islep shıǵarılǵan tovarlardı satıp alıwǵa  

 sarp etiwler kólemi Usı jılda islep shıǵarılǵan  

 ónimnen alınǵan pul tabısı. 

 Ónimdi  óndiriske  ne  sarplanǵan  bolsa,  bul  usı  ónimdi  islep  shıǵarıw  hám 

óziniń  insan  hám  material  resurslarini  bazarda  satıwǵa  qoyǵanları  ushın  dáramat 

esaplanadı. 

 YaMMni esaplawǵa sarp etiwler 

 hám dáramatlar boyınsha jantasıw. 

 Islep shıǵarıw kólemin jumsaw summası boyınsha esaplaw  Islep 

shıǵarıw 

kólemin jumsaw summası boyınsha esaplaw  

 1. Úy ho'jaliklarining qarıydarlıq sarp etiwleri 

 +  1. Ui ho'jaliklarining qarıydarlıq sarp etiwleri 

 + 

 1. Dáramat tólew menen baylanıslı bolmaǵan sarp etiw hám tólewler 

---

    

  

a) amortizasiya, b) qıysıq salıqlar  

 + 

 2. Biznestiń investision sarp etiwleri 

 +  2. Mıynet haqı  

 + 

 3. Tavar hám hizmatlarni mámleket harid qılıw  

 +  3. Renta tólewleri 

 + 

 4. Sırt ellikler sarpı  

 +  4. Procent 

 + 

 5. Kommerciyalıq bolmaǵan muassalarni sarpı  

 +  5. Payda  

 6. Materiallıq  aylanma 

vositalar 

 rezervindegi ózgerisler 

 

 YaMM (YaIM)  

YaMM (YaIM) 

 Ózbekstanda  2013  jıl  YaIM  dáramatlar  boyınsha  5092,  2  mlrd.  Sumlıq 

shólkemlestirgen. 

 Sonday-aq : 

 Mexnat haqi (zárúrli ónim) 1956, 7 mlrd swm (38, 4%) 

 Aralas dáramatlar menen birge jalpı payda (qosımsha ónim) 2205, 9 mlrd swm 

(9, 4%) 

---

 Sap salıqlar 480, 7 mlrd swm (9, 4%) 

 YaMM  (YaIM)  quramına  kirgen  dáramatlar  hám  dáramat  tólew  menen 

baylanıslı bolmaǵan sarp etiwler (amortizasiya hám qıysıq salıqlar ) dıń ayrıqsha túrlerin 

tolıq qaray shıǵamız. 

 Kapitaldıń kópshilik túrleriniń paydalı hizmat múddeti bir neshe jıldan talay 

kóp. Investision tovarlardı satıp alıwǵa etiletuǵın sarp etiwler hám olardıń ónimli xızmet 

múddeti ámelde bir dáwir tuwrı kelmeydi. Nátiyjede bir tárepden satıp alıw dáwirinde 

paydanıń hám sonday eken pútkil paydanıń tómenlewine hám basqa tárepden keyingi 

jıllarda  payda  hám  jalpı  paydanıń  asıp  ketiwine  jol  qoymaw  maqsetinde  bólek 

kopxonalar  investision  tovarlardıń  paydalı  xızmet  múddetin  esaplaydı  hám  olardıń 

ulıwma baxasıni pútkil xızmet múddetine teń bóliwleydi. Kapitaldıń jıl dawamında islep 

shıǵarıw processinde tutınıw etilgen hám jaratılıp atırǵan maqsulotga ko'chgan ma`nisi 

amortizasiya dep ataladı. Amortizasiya kapital túrleri boyınsha hár jılı ajıratıp barıladı. 

Mısalı,  to'quv  dáskesiniń  ma`nisi  5  mln  swm,  xızmet  múddeti  10  jılǵa  teń.  Jıllıq 

amortizasiya ajıratılǵan qarjı 0, 5 mln swmni (5:10 ) quraydı. 

 Amortizasiya ajıratılǵan qarjı sol jıl islep shıǵarılǵan ónim (YaMM)  ma`nisi 

quramına  islep  shıǵarıw  ǵárejetleri  retinde  kirip,  ónim  satılıwı  nátiyjesinde  pul 

formasında  qaytıp  keledi  hám  amortizasiya  fondı  esabında  toplanıp  baradı.  Bul  fond 

qarjlarınan tutınıw etilgen kapitaldı qayta qayta tiklew, yaǵnıy jańa investision tovarlar 

satıp  alıw  hám  ámel  etip  turǵanların  qayta  qayta  tiklew  (kapital  remont  hám 

restovratsiya) ushın paydalanıladı. Ol islep shıǵarıwdı keńeytiw hám kredit resurslariniń 

derekyi da esaplanadı. 

 Dáramat  toplaw  menen  baylanıslı  bolmaǵan  ǵárejetlerdiń  basqa  túri  usınıń 

sebepinen payda boladıki, mámleket kárxanalarınan málim bir salıqtı undirib aladı hám 

olar biznes qıysıq salıqlar dep ataladı. Kárxanalar oǵan islep shıǵarıw ǵárejetleri retinde 

qaraydı hám usınıń sebepinen ónim bahosiga qosadı. 

 Bunday salıqlar óz ishine hákisizlar, satıwdan alınatuǵın salıqlar, múlk salıǵı, 

lisenziya hám bajıxana tólewlerin aladı. 

---

 Dáramatlardıń eń úlken túri birinshi náwbette mıynet haqın óz ishine alıp, ol 

isbilermenler  hám  mámleket  tárepinen  mexnatini  usınılǵanlarǵa  tolıqnadı.  Ol  mıynet 

haqına  kóplegen  qosımshalar,  atap  aytqanda,  isbilermenlerdiń  social  qamsızlandırıw 

tólewleri hám pensiya támiynatınıń hár qıylı jeke fondlari, jumıssızlıq pensiyaları hám 

basqa  hár  túrlı  járdemlerdi  óz  ishine  aladı.  Mıynet  haqına  bul  qosımshalar 

isbilermenlerdiń  jumıs  kúshin  jallaw  menen  baylanıslı  bolǵan  ǵárejetiniń  bir  bólegi 

retinde  shıǵadı  hám  usınıń  sebepinen  kárxananıń  mıynet  haqı  tólewge  ulıwma  sarp 

etiwleriniń elementi retinde qaraladı. 

 Renta tólewleri ekonomikanı resurslar (kapital, er) menen támiyinleytuǵın úy 

xojalıqlarınıń alatuǵın tabısı esaplanıp, kárxana ǵárejetleri quramına kiredi. Procent jeke 

biznestiń  pul  kapitalı  rgalariga  pul  tabısı  tólewlerinen  ibarat.  Mámleket  tárepinen 

ámelge asırilatuǵın protsentli tólewler, protsentli dáramatlardan shiǵarıladı. 

 Múlkten alınatuǵın dáramatlar eki túrge bólinedi: bir bólegi mulkda dáramat 

eki nokorporativ isbilermenlik sektorı tabısı, basqa bólegi bolsa korporasiyalar paydası 

dep ataladı. Nokorporativ isbilermenlik sektorı tabısı jeke, serikshilik hám kooperativ 

mulkda jaylasqan kopxonalap sap tabısın ańlatadı. 

 Korporasiyalar paydası úsh usılda paydalanılıwı múmkin. Birinshiden, málim 

bólegine  mámleket  davogar  esaplanadı  jáne  onı  korporasiyalar  paydasına  salıq 

formasında  aladı.  Ekinshiden,  paydanıń  qalǵan  bir  bólegi,  hákisionerlarga  dividend 

formasında  tolıqnadı.  Úshinshiden,  dáramat  salıqı  hám  dividend  tolıqngandan  keyin 

qalǵan  bólegi,  kárxananıń  bólistirilmegen  paydası  dep  ataladı.  Kopxonaning  bul 

bólistirilmegen paydası tutınıw etilgen kapitaldı qayta qayta tiklewge ajıratılǵan qarjılar 

(amortizasiya ajıratılǵan qarjı ) menen birge ob'ektler qurıw hám úskeneler satıp alıw 

maqsetinde isletiledi.