Tema: Kózsheli órilisler

Tema: Kózsheli órilisler
Joba :
1. Kózsheli órilislerdi dúziw shártleri.
2. Tolıq taqlaw dásturı, olardıń ayrıqsha qásiyetleri.
3. Kózsheli órilisler tiykarında islep shıǵarılatuǵın toqıma túrleri hám olardı qollanıw tarawları.

Kózsheli órilis penen islep shıǵarılǵan toqıma sırtına málim tártipte jaylasqan kózsheler bar. Bul órilis túri oramlı (ajur) órilisige eliklewge boladı. Bunday toqımalardaǵı sańlaq kózshelerin toparın tanda hám arqaw sabaqların, qarama qarsı sistema sabaqların tartıp taram qáliplestiriw nátiyjesinde payda boladı. Yaǵnıy tanda taramın arqaw sabaǵı, arqaw taramın tanda sabaǵı tartıwı nátiyjesinde taramlar (sabaqlar bawı ) arasında kózsheler payda boladı. Kózsheli órilis polotno reps, rogojka órilisleri elementlerinen dúziledi.

3. 43 - súwretde tanda hám arqaw boyınsha órilis rapporti 8 ge teń kózsheli órilisti taqlaw dásturı keltirilgen

4						o	o			x	x	x	x
3					o			o			x	x		x			x
2		o	o											x	x	x	x
1	O			o						x			x		x	x
										1	2	3	4	5	6	7	8
8
7
6											3.43-súwret. Kózsheli órilis taqlaw súwreti
5
4
3
2
1
	1	2	3	4	5	6	7	8

Tanda sabaqları dizbeklerden naǵıs boyınsha ótkeriledi.

Rapportdaǵı 8 sabaq tórt dana sabaqlardan dúzilgen eki toparaǵa bólingen. Јóshti 4 – tanda sabaqtı órilisi 5-tanda sabaqları órilisi menen keri, yaǵnıy tórtinshi sabaqta arqaw menen órilis tanda orawı bolsa, sol arqaw sabaǵı besinshi tanda sabaǵı menen arqaw menen orawı yamasa qarama -qarsısı boladı. Sol tárizde tanda sabaqlar toparı ajralıp boylama jaylasqan kózsheni payda etedi. Tap soǵan mas tórtinshi arqaw sabaǵı órilisi besinshi arqaw sabaǵı órilisine qarama - qarsı bolıp, kesesine kózsheler payda etedi.
Kózsheler shırayın kúsheytiw máqsetinde hár bir topar tanda sabaqları iynesin hár bir tisleri arasınnan ótkeriledi. Keltirilgen mısalda tórtewden tanda sabaǵı iyne tisinen ótkeriledi.
Polotno órilisi menen reps órilisi elementti málim tártipte jaylastırıp, toqıma sırtındaǵı kózshelerdi iymek sızıq boylap jaylastırıwıda múmkin.
Kózsheli órilisler basqa órilisler menen birgelikte túrli bezew, zebi - ziynet ushın isletiledi toqımalar islep shıǵarıwda keń qollanıladı.
Geypara toqımalardı islep shıǵarıwda tanda hám arqaw sabaqları reńli bolıp, olardı málim tártipte jaylastırıp hám málim órilis menen toqıw nátiyjesinde reńli naǵıslar alınadı. Bul jaǵdaylarda toqıma betinde payda bolatuǵın reńli naǵıs órilis rapportınan tısqarı reń quramına baylanıslı.
Toqımanı tanda boyınsha reń rapportı dep, reńli sabaqlardı jaylasıw tártibin qaytarılıw sanına aytıladı. Ayırım jaǵdaylarda tanda reń rapportın, tandalaw maneri dep júritiledi. Sebebi reńli tanda sabaqların rapportı boyınsha toqıw tútege jaylastırıw tandalaw processinde baslanadı.
Toqımanı arqaw boyınsha reń rapportı dep reńli arqaw sabaqların toqımada jaylasıw tártibi qaytarılıwına aytıladı. Toqıw úskenesinde reńli sabaqlardı taslaw ushın kóp makılı (makılı úskenelerde) yamasa kóp reńli (makısız úskenelerde ) mexanizm bolıwı shárt.
Reńli naǵıs rapport reń hám órilis rapportların eń kishi eseli sanına teń boladı, yaǵnıy reńli naǵıs rapportındaǵı sabaqlar sanı reń rapportındaǵı hám órilis rapportındaǵı sabaqlar sanına bólinetuǵın san bolıwı shárt.
Reńli naǵıs polotno, sarja hám olardı payda bolıwı tiykarında dúzilip, reńli sabaqlardı jaylastırıwǵa qaray túrli naǵıs jaratılıwına múmkinshilik bar.
Mısalı, polotno órilis tiykarında reńli sabaqlardı rapportında tanda boyınsha = 1a + 1b = 2 sabaqqa,
= 1a + 1b = 2 sabaqqa teń bolsa, 3. 44 - súwret a) toqıma betinde boylama baǵıtlanǵan reńli jolaq, =1 a+1 b=2 sabaq
Ra =1 a+1 b=2 sabaq yaǵnıy arqoq rapportida reńlerdi jayı almassa, keseine jolaq reńli sızıqlar boladı. 3. 44-súwret b) Tanda boyınsha rapport,
RT=1 a+1 b+1 a+1 b+1 a+1 b+1 a+2 b+1 a+1 b+1 a = 12 sabaq,
RA=1 a+1 b+1 a+1 b+1 a+1 b+1 a+2 b+1 a+1 b+1 a = 12 sabaq bolıp, polotno órilisida toqıma gezlemeni júzinde de boylama jónelgen de keseine jónelgen reńli jolaq naǵıslar ónim 3. 44-súwret v) boladı.
Gezleme júzinde reńli naǵıslardı sarja órilisi tiykarında alıp toqıma túrli jóneliste jaylasqan mayda naǵıslar payda etiw múmkin. Mısalı sarja 2/2 tiykarında
RTrang =1 a+1 b=2 RZorǵa =1 a+1 b=2 ipga teń bolǵanda gezleme júzinde reńli zig - zagsimon naǵıs payda boladı. Súwret g
Reńli naǵıs órilis suwretin tuzib, ol jaǵdayda tanda oraw kateklerine arnawlı belgi qóyıladı. Keyininen ulıwma rapportni tómen bólegine, reńli tanda sabaqların rapporti (jaylasıw tártibi) ni, oń tárepte bolsa reńli arqoq sabaqların rapporti sızıladı. Nátiyjede ulıwma rapportda reńler sanın ekige ko'paytirilgan sanda shártli belgiler túsedi. YUqorida keltirilgen mısallarda eki qıylı reń bolǵanlıǵı ushın tórt qıylı belgi:
Јuyida keltirilgen naǵıs órilislarini tekǵana túrli reńli sabaqlardan, bálki sızıǵıy tıǵızlıqları túrli, yamasa sabaqlardı pishitilishdagi buramlar sanı túrli bolǵan sabaqlardı isletip de alıw múmkin.

o	- a, rangli tanda qoplash
	- a, rangli arqoq qoplash
o	- b, rangli tanda qoplash
	- b, rangli arqoq qoplash

12

o

o

o

o

o

o

11

o

o

o

o

o

o

10

o

o

o

o

o

o

9

o

o

o

o

o

o

8

o

o

o

o

o

o

7

o

o

o

o

o

o

6

o

o

o

o

o

o

5

o

o

o

o

o

o

4

o

o

o

o

o

o

a

3

o

o

o

o

o

o

b

2

o

o

o

o

o

o

a

1

o

o

o

o

o

o

b

1

2

3

4

5

6

7

8

9

1

1

1

a

b

A)

12

o

o

o

o

o

o

11

o

o

o

o

o

o

10

o

o

o

o

o

o

9

o

o

o

o

o

o

8

o

o

o

o

o

o

7

o

o

o

o

o

o

6

o

o

o

o

o

o

5

o

o

o

o

o

o

4

o

o

o

o

o

o

3

o

o

o

o

o

o

2

o

o

o

o

o

o

b

1

o

o

o

o

o

o

a

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

1

1

B)

12

o

o

o

o

o

o

11

o

o

o

o

o

o

10

o

o

o

o

o

o

9

o

o

o

o

o

o

8

o

o

o

o

o

o

7

o

o

o

o

o

o

6

o

o

o

o

o

o

5

o

o

o

o

o

o

4

o

o

o

o

o

o

3

o

o

o

o

o

o

2

o

o

o

o

o

o

b

1

o

o

o

o

o

o

a

1

2

3

4

5

6

7

8

9

1

1

1

a

b

V)

Naǵıs ólshemleri úlken bolǵan jaǵdaylarda jollarda yamasa katekler degi sabaqlardı sanın geometriyalıq naǵıs órilisidagi esaplaw usıllarınan paydalanıw múmkin.

12

o

o

o

o

o

o

11

o

o

o

o

o

o

10

o

o

o

o

o

o

9

o

o

o

o

o

o

8

o

o

o

o

o

o

7

o

o

o

o

o

o

6

o

o

o

o

o

o

5

o

o

o

o

o

o

4

o

o

o

o

o

o

3

o

o

o

o

o

o

2

o

o

o

o

o

o

b

1

o

o

o

o

o

o

a

1

2

3

4

5

6

7

8

9

1

1

1

a

b

G)

3. 44-súwret. Reńli naǵıslar suwreti

A) Tiykar órilis polotno reńler, tanda a, b, arqoq b, a
B) Tiykar órilis polotno reńler tanda a, b, arqoq a, b
v) Tiykar órilis polotno reńler tanda 8 ta sabaq a, b 9 - ipdan b, a
G) Tiykar órilis sarja 2/2 reńler tanda a, b, arqoq a, b