Tema: Kishi biznes ha’m isbilermenlikte isshiler miynetinen paydalaniw jag’dayn analiz etiw

Kárxanada jumıs beriwshi menen xızmetkerler ortasındaǵı miynet, sociallıq-ekonomikalıq hám kásiplik munasábetleri.
Kárxanada jumıs beriwshi menen xızmetkerler ortasındaǵı miynet, sociallıq-ekonomikalıq hám kásiplik munasábetler jámáát shártnaması arqalı tártiplestiriledi.
Arnawlı bir kásip, tarmaq, aymaq xızmetkerleri ushın miynet shártleri, jumıs menen
támiyinlew jáne social kepillikler belgilew boyınsha minnetlemeler jámáát
kelisimlerinde óz ańlatpasın tabadı.
Tártiplestiriletuǵın munasábetler tarawı, sheshiliwi kerek bolg’an
máselelerdiń qásiyetlerine qaray bas, tarmaq hám aymaqlıq (regionlıq ) jámáát
kelisimleri dúzilisi múmkin.
Bas penenshártlesiw 0 'zbekiston Kásiplik awqamları Federatsiyasi Keńesi hám jumıs penen beriwshilerdıń respublika kólemindegi birlespeleri ortasında, áne sol táreplerdiń
usınısına kóre bolsa 0 'zbekiston Respublikası Húkimeti menen de dúziledi. Ol jaǵdayda
sociallıq-ekonomikalıq máseleler jóninde kelisip siyasat aparıwdıń ulıwma
principlerı belgilep qóyıladı.
Tarmaq kelisimleri tiyisli kásiplik awqamları hám jumıs beriwshilar (olardıń
birlespeleri) ortasında, táreplerdiń usınısına kóre bolsa 0 'zbekiston Respublikası
Bántlik hám miynet munasábetleri ministrligi menen de tuzilib, olarda tarmaqtı
sociallıq-ekonomikalıq rawajlandırıwdıń tiykarǵı baǵdarları, miynet shártleri hám oǵan
aqsha toTash, tarmaq xızmetkerleriniń social kepillikleri kórsetiledi.
Aymaqlıq kelisimler tiyisli kásiplik awqamları hám jumıs beriwshilar (olardıń
birlespeleri) ortasında, táreplerdiń usınısına kóre bolsa jergilikli atqarıw etiwshi
húkimet shólkemleri menen de tuzilib, olarda aymaqlardıń qásiyetleri menen
bogfliq boTgan arnawlı bir sociallıq-ekonomikalıq mashqalalardi sheshiw shártleri óz
ańlatpasın tabadı.
Ózbekstanda adamlardıń turmıs dárejesi hám
onıń turaqlı rawajlanıwı
Háreketler strategiyası xalıq menen ashıq baylanıs, respublikamız xalqı hám
isbilermenlerdi tınıshsız qılıp atırǵan aktual máselelerdi hár tárepleme úyreniw,
ámeldegi nızamshılıqtı qóllaw hám rawajlanǵan shet el ámeliyattı analiz qılıw
nátiyjelerine tiykarlanǵan. Bir sóz menen aytqanda, ámelge asırılıp atırǵan barlıq
háreketler xalıqtıń turmıs dárejesin jaqsılaw, párawanlıǵın asırıwǵa
qaratılǵan bolıp tabıladı.
Turmıs dárejesi - bul fizikalıq, ruwxıy jáne social mútajliklerdiń rawajlanıw
dárejesi, qandirilganlik kólemi hám ulami qandırıw ushın jaratılǵan múmkinshiliklami
hákis penenetiruvchi kompleks sociallıq-ekonomikalıq kategoriya bolıp tabıladı.
Búgingi kúnde BMT tárepinen dúnya xalqı turmıs dárejesin asırıw hám
jarlılıqtan azap shekip atırǵan mámleketlerge kómeklesiw maqsetinde bir
qansha jumıslar ámelge asırılıp atır. Atap aytqanda, BMTning Bas penenassableyasida qabıl etilgen «Mıń jıllıq rawajlanıw programması» hám de 2030 -jılǵa shekem moijallangan
«Turaqlı rawajlanıw maqsetleri programmalari» tikkeley dúnya mámleketleri xalqın
ekonomikalıq-sociallıq qollap -quwatlash, sonıń menen birge, ekologiya aynıwınıń aldın alǵan halda xalıqtıń salamatlıǵın asırawǵa qaratılǵan zárúrli jumıslar taypasına
kiredi. Bizge belgili adamlardıń turmıs dárejesin bárshemiz xalıq jan basına tuwrı
keletuǵın dáramatlar muǵdarı hám tutınıw kólemi muǵdarınıń artpaqtası yamasa azayıwı menen bahalawǵa ádetlanganmiz. Biraq «xaliq turmıs dárejesi», tikkeley «xaliq
turmıs dárejesi sapasın bahalaytuǵın kórsetkishlar» talay keńlew túsinikler
esaplanadı.
Sol sebepli turmıs dárejesin xalıqtıń materiallıq hám nomoddiy baylıqlarǵa
mútajlikleri dárejesi, sonıń menen birge, bul mútajliklami qandırıw hám rawajlandırıw
ushın jámiyettegi ámeldegi sharayatlami sáwlelendiretuǵın quramalı sociallıq-ekonomikalıq kategoriya retinde anıqlaw múmkin.
Házirde turmıs dárejesi konsepsiyaların xalıqtıń turmıs dárejesi sapasın
hár tárepleme xarakterlab beretuǵın birden-bir kórsetkishke keltiriw boyınsha
nátiyjeli usıl joq.
Turmıs dárejesin belgileytuǵın tiykarǵı kórsetkishler sistemasına bir qatar
kórsetkishler kiredi. BMTning turmıs dárejesi kórsetkishleri sistemasına 12
tiykarǵı kórsetkishler toparı kiredi.
Birlesken milletlertashkilotining usınısıgako'ra, tuwılıw, ólim, um rko'rish
dawam etiw waqti, sanitar-gigieniksharoitlamingmavjudligi, azıq-túlikmahsulotlarining
tutınıw dárejesi, turaq-jay sharayatları, tálim alıw hám materiallıq múmkinshiliklerdiń
bar ekenligi, jumıs penensharayatları hám xalıqtı jumıs menen bántlik dárejesi, dáramatlar hám ǵárejetler teń salmaqlılıqı, tutınıw bahaları, transport quralları menen támiyinlengenligi, dem alıw hám demalıs múmkinshilikleriniń bar ekenligi, social támiynat sistemasınıń bar ekenligi, insan huqıqları hám erkinlikleri kepillik berilgenligi sıyaqlı kórsetkishler turmıs dárejesin ańlatiwshı kórsetkishler esaplanadı. Lekin
bul kórsetkishlerdiń barlıǵın da baha kórinisinde bahalawdıń múmkinshiligi
bolmaǵanlıǵı sebepli, bul parametrlerden bir neshesin qamtıp alǵan halda
turmıs dárejesi bahalanadı. Bul kórsetkishlerden eń tiykarǵısı xalıq jan basına
tuwrı keletuǵın dáramatlar kólemi bolıp, usı kórsetkish mámleket xalqı
turmıs dárejesin bahalaw menen birge, xalıq aralıq salıstırıwlashlarda da paydalanıw
imkaniyatın beretuǵın kórsetkish esaplanadı. Usınıń menen birge, ámeliyatda xalıq
jan basına tuwrı keletuǵın jalpı ishki ónim, jalpı milliy dáramat, insan
rawajlanıwı indeksi, xalıqtıń málim gruppaları (kvintel, detsil gruppaları ) boyınsha
qatlamlarǵa bóliniw koefficiyentleri sıyaqlı kórsetkishler de tez-tez ushırasıp turadı.
Adamlardıń turmıs dárejesiniń jaqsılanıwı, tikkeley islep shıǵarıw hám xızmet
kórsetiw tarawları natiyjeliliginiń kólemi, ilimiy-texnikalıq rawajlanıw dárejesi,
xalıqtıń mádeniy-aǵartıwshılıq dárejesi hám quramı, milliy ayrıqshalıqlar, bulardıń
barlıǵı, álbette, húkimet tárepinen qabıl etiletuǵın hám ámelge asırilatuǵın
ilajlar hám háreketler nátiyjesine baylanıslı.
Sonıń menen birge, adamlardıń turmıs dárejesin sáwlelendiriwshi xalıq ulıwma hám jan
basına dáramatları, háreketleri, tálim dárejesi, den sawlıqtı saqlaw xızmetlerinen
paydalanıw, azıq-túlik ónimleri tutınıwı, uzaq múddet paydalaniletuǵın
buyımlar menen támiyinlengenligi, turaq-jay sharayatları sıyaqlı bir qansha kórsetkishler da esapqa alınadı hám qáliplestirip barıladı.
Xalıqtıń jalpı dáramatları - májburiy todovlar hám basqa ajıratılǵan qarjılardı
ámelge asırgunga shekem bolǵan jalpı dáramattı bildiredi.
Xalıqtıń jalpı dáramatına pul dáramatları hám natura formasındaǵı dáramatlar
kiredi hám de turaqlı tiykarda, tákirarlanıwshı qásiyetke iye bolǵan, jıllıq yamasa
odan kem waqıt aralıǵindaǵı dáwirde úy xojalıǵı yamasa onıń bólek aǵzalarına
túsetuǵın tushumlardan quram tabadı.
Adamlardıń turmıs dárejesiniń tiykarǵı sociallıq-ekonomikalıq indikatorlarini xalıq pul
dáramatları hám ǵárejetleri, onıń quramı hám paydalanılıwı, dáramat boyınsha
xalıqtı bólistiriw sıyaqlı kórsetkishler xarakterleydi. Xalıq pul dáramatları barlıq
taypalardaǵı xalıqtıń miyneti ornına alǵan mıynet haqı, isbilermenlik iskerliginen
Alınǵan dáramatları, pensiya, pensiya, stipendiya, kapital qoyılmalar boyınsha
procent formasında alınatuǵın dáramatlar, renta, kóshpelis penenmulkni, awıl, xojalıǵı
ónimleri hám sharba buyımların satıwdan tushumlar, túrli xızmetlami kórsetiwden
alınǵan dáramatlar hám basqalardan ibarat.
Baslanǵısh dáramatlar, óz gezeginde, óndiris shıǵarıwdan alınǵan dáramatlar
(miynet iskerliginen alınǵan dáramat hám jeke tutınıw ushın islep shıǵarılǵan
jeke xızmetlerden alınǵan dáramatlar ) hám buyım-múlkten alınǵan dáramatlardı
óz ishine aladı.
Miynet iskerliginen alınǵan dáramat jalshılaming hám ǵárezsiz
túrde jumıs menen bánt bolǵan xalıqtıń tabısınan quram tabadı.
Jalshılamingdaromadi - bul miynetke aqsha to' lashning jasırın (ya' ni,
baslanǵısh hám buxgalteriya esabında sáwlelendirilmasdan jumıs beriwshi tárepinen ámelge asırılǵan todovlar) bólegin qosqan halda pul hám natura (tovarlar yamasa xızmetler kórinisinde) formasında miynetke aqsha tólew kórinisindegi dáramatlardan tashkil etiledi.
Mustqil túrde jumıs menen bánt bolıwdan alınǵan dáramatlar - ǵárezsiz
túrde shólkemlestirilgen hám úy xojalıǵı aǵzaları tartılǵan miynet procesi
nátiyjesinde alınǵan dáramatlar bolıp tabıladı.
Jeke tutınıw ushın ózinde islep shıǵarılǵan xızmetlerden alınǵan
dáramatlarǵa bazar ushın qaratnmagan hám turaq-jay iyeleri tárepinen
paydalanılıp atırǵan turar -jay xızmetleriniń shártli túrde esaplanǵan ma`nisi
kiredi.
Buyım-múlkten alınǵan dáramatlar (múlkshilik dáramatlar ) - múlkshilik iyelik qılıw
huqıqı bolǵan finanslıq hám nomoliyaviy aktivlami basqa shaxslarǵa paydalanıw
ushın beriwden úy xojalıqlarına túsken tushumlar bolıp tabıladı.
Transfertlardan alınǵan dáramatlar bolsa social transfertlar (pensiya, pensiya hám
stipendiyalar) hám basqa ámeldegi transfertlardan ibarat (transfertlar - úy xojalıqlarına
tavar, xızmet yamasa aktiv ornına qoplanmasdan tovarlar, xızmetler hám aktivlaming
kelip túsiwi).
Bazar ekonomikası sharayatında tiykarǵı jumıs penenjayınnan beriletuǵın mıynet haqı xalıqtıń kópshilik bólegi ushın jetekshi dáramat dáregi esaplanadı. Rawajlanǵan
mámleketlerde mıynet haqı xalıq jámi dáramatlarınıń 60 -80 payızın quraydı,
yaǵnıy olardin’ normativ turmıs iskerligin támiyinlew tiykarı boiib xızmet etedi.
Eger MDH mámleketleriniń xalıq dáramatları quramın kóretuǵın bolsaq,
jalshılaming mıynet haqı retinde alǵan dáramatları Armeniya, Belarus,
Kazaxstan, Rossiya Federatsiyasida 55-69 % ni quraytuǵın boisa,
Kirgizstanda 40 % átirapında, 0 'zbekistonda 34, 3 % ni quraydı. Social
tolovlarning úlesi Belarusda 29 % bolsa, Armeniya, Kazaxstan, Kirgizstan,
Rossiya Federatsiyasida 16 % ten 18 % gachani, 0 'zbekistonda bolsa 11, 3 % di quraydi.

Kishi biznes hám isbilermenlik subektlerin qollap -quwatlashga qaratılǵan

maqsetli ilajlardıń ámelge asırılıwı nátiyjesinde xalıqtıń kishi
isbilermenlikten alǵan dáramatları úlesi jıl sayin asıp barıp atır. Statistikalıq
maǵlıwmatlarǵa kóre, bul úles 56 -60 % ni qurap atır.
Xalıq jalpı dáramatları kóleminiń ózgeriwine buyım-múlkten alınǵan
dáramatlardıń tásiri júdá kem bolsa-de, xalıqtıń kommerciya banklerine bolǵan
iseniminiń artpaqtası, innovciyalıq islenbelerdiń rawajlanıwı, qolaversa,
aksiyadorlik jámiyetleri dáramatlarınıń artpaqtası, turaq-jay hám basqa kóshpelis penenmúlk obiektlerin kireyge beriw hám sol sıyaqlı bazar mexanizmleriniń rawajlanıwlashuvi nátiyjesinde xalıqtıń qolına kelip túsip atırǵan procentler, dividendlar da jıl sayin artıp baratırǵanlıǵın baqlawımız múmkin.
Xalıq dáramatlarınıń asıwı hám turmıs dárejesiniń jaqsılanıwı nátiyjesinde
jámi tutınıw ǵárejetleri quramında azıq -oqvat ónimlerin satıp alıw ǵárejetleri
úlesiniń turaqlılasıp barıwı menen bir waqıtta, nooziq-awqat ónimleri hám
xızmetlerge sarplanatuǵın ǵárejetler úlesi artpaqta.
Xalıq tutınıw ǵárejetleri quramında azıq-túlik ónimlerine ǵárejetlaming
turaqlılasıwı, sonıń menen birge, nooziq-awqat hám xızmetlerge qılınıp atırǵan
ǵárejetlaming úlesi artıp baratırǵanlıǵı unamlı hoi, álbette.
Keste degi maǵlıwmatlar kórsetedi, aqırǵı de xalıq jan basına tuwrı kelgen
pul dáramatları, jumısshı hám xizmetkerlaming ortasha mıynet haqı, jan basına tuwrı
kelgen tutınıw buyımları, usaqlap satıw tavar aylanıwı sezilerli dárejede artqan. Bul
bolsa 0 'zbekistonda sociallıq-ekonomikalıq reformalardıń maqsetli alıp barılıp atırǵanlıǵı, social tarawlardı rawajlandırıwǵa bólek itibar qaratılıp atırǵanlıǵı menen
anıqlama bernedi. Búgingi kúnde xalıqqa social -materiallıq xızmetlerdi kórsetiw de
joqarı dárejede alıp barılmaqta.
Juwmaq etip aytqanda, adamlardıń turmıs dárejesin asırıw dárekleri social
programmalardıń ámel etiwi ushın resurs payda etiw faktorı esaplanıwshı ekonomikalıq
ósiw menen social rawajlanıw ortasındaǵı tıǵız baylanıslılıq qáliplesedi. Turmıs
dárejesi turmıs iskerligine materiallıq shárt-sharayatına tásir kórsetiwshi faktorlar,
hádiyseler hám processlerdi úyreniw hám de yechilishi zárúrli bolg’an social-ekonomikalıq rawajlanıw máselelerin anıqlaw kiredi.
Miynetke aqsha tólewdi tártipke salıw
Bazar ekonomikası sharayatlarında miynetke aqsha tólewdi tártipke salıwdıń,
tiykarınan, úsh sisteması qarar tapqan :
1. Miynetke aqsha to’lewdi makroda’rejede - mámleket úshek onidan tártipke solinishi.
Bul nızamshılıqqa tiykarlanǵan halda basqarıw jollar, miynetke aqsha todashning
muǵdarı hám toflash rejimin baqlaw, byudjet shólkemlerinde miynetke aqsha
tólewdi tártipke salıw arqalı ámelge asıriladı. Miynetke aqsha tólewdiń mámleket
tárepinen tártipke salıwda eń kem muǵdardaǵı mıynet haqın belgilew oraylıq
orındı iyeleydi.
2. Miynetke h a q to’lewdin’ ja m o a shártnom alari tiykarında dúziliwi. Bul
social serikler - jallanba xızmetkerler, jumıs beriwshilar hám de olardin’ wákilleri
(kásiplik awqamları, awqamlar hám taǵı basqalar ) ortasındaǵı óz-ara shártlesiwge
muwapıq tártiplestiriledi.
3. Miynetke aqsha to’lewdin’ korporativ, bazar úshek onidan o’zin-o’zi mwapiqlastiriw usılları tiykarında shólkemlestiriw. Bul xojalıq jurgiziwshi subyektlarde
mıynet haqın jumıs penenkúshi bazar bahosining ózgeriwi menen baylanıslı halda tártipke salıw usılı bolıp tabıladı.

Juwmaq.
Xalıq tutınıw ǵárejetleri quramında azıq-túlik ónimlerine ǵárejetlaming

turaqlılasıwı, sonıń menen birge, nooziq-awqat hám xızmetlerge qılınıp atırǵan
ǵárejetlaming úlesi artıp baratırǵanlıǵı unamlı hoi, álbette.
Keste degi maǵlıwmatlar kórsetedi, aqırǵı de xalıq jan basına tuwrı kelgen
pul dáramatları, jumısshı hám xizmetkerlaming ortasha mıynet haqı, jan basına tuwrı
kelgen tutınıw buyımları, usaqlap satıw tavar aylanıwı sezilerli dárejede artqan. Bul
bolsa 0 'zbekistonda sociallıq-ekonomikalıq reformalardıń maqsetli alıp barılıp atırǵanlıǵı, social tarawlardı rawajlandırıwǵa bólek itibar qaratılıp atırǵanlıǵı menen
anıqlama bernedi. Búgingi kúnde xalıqqa social -materiallıq xızmetlerdi kórsetiw de
joqarı dárejede alıp barılmaqta. Buyım-múlkten alınǵan dáramatlar (múlkshilik dáramatlar ) - múlkshilik iyelik qılıw huqıqı bolǵan finanslıq hám nomoliyaviy aktivlami basqa shaxslarǵa paydalanıw ushın beriwden úy xojalıqlarına túsken tushumlar bolıp tabıladı.
Transfertlardan alınǵan dáramatlar bolsa social transfertlar (pensiya, pensiya hám
stipendiyalar) hám basqa ámeldegi transfertlardan ibarat (transfertlar - úy xojalıqlarına
tavar, xızmet yamasa aktiv ornına qoplanmasdan tovarlar, xızmetler hám aktivlaming
kelip túsiwi).

Paydalanilg’an a’debiyatlar.

1. “Xaliq araliq Miynet Sho’lkeminin’ tiykarg’ai konvenciyalari ha’m usillari”, “Insan huquqlari boyinsha O’bekistan Respublikasi Milly orayi” 2008-jil.

2. Kalandar Abdiraxmonovtin’ “Miynet ekonomikasi” teoriya ha’m a’meliyat sabaqli’g’i. Tashkent 2019-il
3. Kalandar Abdiraxmanov ha’m Nodira Zakirovanin’ “miynet ekonomikasi ha’m sociologiyasi” atli oqiw-qollanba. Tashkent 2013-jil.