Tema: jinayattiń obiektiv tárepi jobasi: Jinayattiń obiektiv tárepi túsinigi hám áhmiyeti; Jinayiy qilmis hám oniń túrleri

Qılmıs hám aqıbet ortasındaǵı sebeplik baylanısıw
Materiallıq quramlı jınayattıń taǵı bir zárúrli shárti qılmıs hám aqıbet ortasındaǵı
sebeplik baylanısıw bolıp tabıladı. Atap ótiw kerek, jınayat nızamı menen sebeplik baylanısıw anıqlanbaǵan. JKda sebeplik baylanısıwdı ańlatiwshı ápiwayı termin «yetkazish» esaplanadı (mısalı, JK 104-statyasında ). Lekin JK elementlarınıń ayırım dispozitsiyalarida «yuqtirish» (JK 113-statyası 2-, 3- hám 4-bólimleri), «nobud qılıw yamasa ziyan jetkiziw» (JK 173-statyası ) sıyaqlı atamalar da ushırasıp turadı.
Materiallıq quramlı jınayat obiektiv tárepiniń zárúrli belgilerinen taǵı biri - sebeplik baylanısıw - sebepti ańlatiwshı social qáwipli qılmıs hám de nátiyjeni ańlatiwshı social qáwipli aqıbet ortasındaǵı baylanıs bolıp tabıladı.
Házirgi zaman milliy jınayat nızamchiligi hám sud ámeliyatı ámelge asırılǵan social qáwipli qılmıs menen social qáwipli aqıbet ortasındaǵı sebeplik baylanısıwdıń obiektivligidan kelip shıǵadı. Basqasha aytqanda, qılmıs menen aqıbet ortasında mudamı obiektiv izbe-izlik ámeldegi boladı. Bunday jantasıw materiallıq quramlı jınayatlardıń zárúrli belgisi bolǵan sebeplik baylanısıwdıń mánisin ashıp beriwge járdem beredi.
Sebeplik baylanısıw ushın bir qatar belgiler tan bolıp tabıladı.
Birinshiden, sebeplik - obiektiv kategoriya hám shaxstıń qılmısqa hám aqıbetke bolǵan subyekt munasábetinen holi túrde úyreniliwi kerek.
Ekinshiden, jınayat huqıqı daǵı sebeplik baylanısıw hádiyseler basqa qandayda bir sebep emes, naǵız ózi qılmıs sheshiwshi shárt bolǵan bolıwı kerek¹
Úshinshiden, sebep mudam aqıbetten aldın keliwi kerek. Aqıbetten keyin ámelge asırılǵan qılmıs bul aqıbettiń sebebi bola almaydı. Bunda sebep hám aqıbet ortasındaǵı waqıt múddetiniń qansha ekenligi esapqa alınbaydı. Bul másele qasdning mazmunı hám baǵdarı menen belgilenedi. basqa qandayda bir sebep emes, naǵız ózi qılmıs sheshiwshi shárt bolǵan bolıwı kerek²
Tórtinshiden, zárúrli sebeplik baylanısıwǵana jınayat -huqıqıy áhmiyetke iye («zaruriy jetkiziw» teoriyası ) ³. Bul sonı ańlatadıki, qılmıs aqıbet kelip shıǵıwınıń zárúrli shárti bolǵan táǵdirdagina sebeplik baylanısıw ámeldegi boladı, yaǵnıy bul qılmıssız aqıbet payda bolıwı múmkin emes. Basqa tárepden aqıbet kelip shıǵıwına basqa qandayda bir sebep emes, naǵız ózi qılmıs sheshiwshi shárt bolǵan bolıwı kerek
Materiallıq quramlı jınayatlarda qılmıs hám aqıbet ortasındaǵı sebeplik baylanısıwdı túsiniw ushın tómendegi jaǵdaylardı anıqlaw talap etiledi:
- qılmıs hám aqıbettiń social qáwipli hám huqıqqa qılap bolǵanlıǵı ;
- ámelge asırılǵan qılmıs sebepli sol aqıbet kelip shıqqanlıǵı ;
- tamamlanmagan jınayatda qılmıs pıtken jınayat quramınıń obiektiv tárepi zárúrli belgisi - materialliq emes aqıbet yamasa basqasha tárzdegi aqıbet keltirip shıǵarıwı qáwpin sadirege alıp kelgenligi
- bir neshe aqıbet sadirege kelgeninde bul qılmıs hár bir aqıbettiń sebebi bolǵanlıǵı yamasa basqa aqıbetlerdi keltirip shıǵarǵan bir aqıbettiń sebebi bolǵanlıǵı hám basqalar. Bunnan juwmaq etip sonı aytiwimız múmkin, sebeplik baylanısıw – ekijaǵday ortasındaǵı baylanıs bolıp, bul jaǵdaylardan biri (sebep) ekinshi jaǵdaydı juzege keltiredi.
Sebeplik baylanısıw jınayat quramı obiektiv tárepiniń zárúrli belgisi bolıwı ushın tómendegi jaǵdaylarda qáliplesken bolıwı kerek: ziyan kelip shıǵıwı real múmkinshiligi sadirege kelgeninen, tap onı haqıyqatqa aylantırilgunga shekem bolǵan dáwirde ámeldegi bolǵanda. Social zıyanlı aqıbet keltirip shıǵarıwshı real múmkinshilikti sadirege keltirmeytuǵın háreket yamasa hárekecizlik nátiyjeni keltirip shıǵarmaydı hám jınayatlı juwapkerlikti de keltirip shıǵarmaydı. Biraq obiektiv kútilmegen jaǵday (da ishki, de sırtqı ) sebepli bunday real múmkinshilikler haqıyqatqa kirip ketiwi múmkin. Sol sebepli ayıplınıń qılmısı hám sol qılmıs nátiyjesi - aqıbettiń baylanıslılıǵı - sebeplik baylanısıw tastıyıqlaw procesiniń zárúrli basqıshı bolıp tabıladı.