Tema: Difrakciyon pánjere ham olardin qollaniwi

 

---

24 
 
Obıektivtiń fokus tegisliginde diffraktsiyani basdan keshirmegen nurlar ushın 
oraylıq nol tártipli aq maksimal baqlanadı (φ=0, κ=0), olardıń oń hám shep tárepinde 
birinshi, ekinshi hám keyingi tártiplerdiń reńli maksimalları (spektral sızıqlar) bar. 
Maksimallardıń intensivligi olardıń tártibi menen azayadı; artıp baratırǵan 
diffraktsiya múyeshi menen. 
Ashıq tegis difraksion pánjerede ashıq keńligi a, uǵımsız boslıq keńligi- 
bd=a+b=1/N mánisi shaqırıladı diffraktsiya pánjereınıń turaqlısı (dáwir), qay jerde N- 
pánjere uzınlıǵı birligine tuwrı keletuǵın zarbalar sanı. 
Difraksiya nátiyjesinde rentgen nurları payda boladı. Ol jaǵdayda insan 
denesiniń túrli bólimlerindegi kózge kórinbeytuǵın ishki aǵzalarınıń súwretlerin alıw 
múmkinshiligin beredi. Bul nurlardı 1895-jılı nemis fizigi Vilgelm Rentgen jańalıq 
ashqan. Rentgen nurlarınıń denelerden oǵada alıw ushın ózgeshelikinen medicinada 
hám ilimiy izertlew jumıslarında keń qollanıladı. Medicinada shıqqan hám sınǵan 
suyeklerdi kóriw ókpede hám basqa aǵzalardaǵı shet ósimtelerdi tabıw hám emlew 
jumıslarında paydalanılsa, metallurgiyada tayın metall buyımlar ishinde defektlerdi 
anıqlawda qollanıladı. Házirgi zaman optikalıqa sanaatı islep shıǵarap atırǵan pánjere 
turaqlısı bolǵan difraksion pánjere menen jumıs kóredi. Bul múmkinshilikler ajıratıw 
qábileti prizmalı spektrograflarni óndiriske hám pán-texnikada qollanıwǵa 
múmkinshilik beredi. 
 

---

25 
 
III. JUWMAQ. 
 
Kurs jumısı orınlawımızda biz jaqtılıq haqqında kóplegen maǵlıwmatlar aldıq. 
Jaqtılıq tezligin anıqlawdıń hár qıylı usılları haqqında tanıstır. Bul usıllardan 
astranomik usılı, Fizo tájiriybesi hám Fuko hám Maykelson tájiriybeleri haqqında 
tanısıp shıqtıq. Astranomik usılda esaplanǵanda jaqtılıq tezligi 215 000 000 m/s ga 
teń boldı. Fizo tájiriybesi bolsa bul baha 313 300 000 m/s ga teń shıqtı hám Fuko hám 
Maykelson tájiriybesinde bolsa 299 796 000 m/s ga teń bódi. Házirgi waqıttaǵı 
maǵlıwmatlarǵa kóre, jaqtılıqtıń vakuum daǵı tezligi 299 792 458 m/s ga teń. 
Kóbinese jaqtılıq tezligin c=3•108 m/s ga teń dep alamız. Jaqtılıq tezligin 
ózgermeytuǵınlıǵı haqqında bilip aldıq. Tezlikti ózgeriwin ortalıqqa baylanıslılıǵı 
haqqında maǵlıwmatlar aldıq. Jaqtılıqnı ortalıqlarǵa baylanıslılıǵın difraksiya 
hádiysesi arqalı túsintiriliwi haqqında maǵlıwmatlar beriwdi. Jaqtılıq difraksiyasi 
jaqtılıqnı hár qıylı tolqın uzınlıqlarda tarqalıwın túsintirdi. Jaqtılıq difraksiyasini 
payda etiwimizde difraksion pánjereden paydalandıq. Difraksion pánjere járdeminde 
biz ózimiz kerekli jaqtılıq nurni alıwımız múmkin. Házirgi zaman optikalıqa sanaatı 
islep shıǵarap atırǵan tor turaqlısı bolǵan difraksion tor menen jumıs kóredi. 
Difraksiya hádiysesin ámeliyatda qollanılıw tarawı haqqında gápiradigan bolsaq onı 
tiykarlanıp medicinada, ilimiy izertlew jumıslarında keń qollanıladı.