Tema: Baslawish klaslarda ana tilin oqitiw metodikası pániniń predmeti hám waziypaları

Download 66,18 Kb.

Sana	28.06.2022
Hajmi	66,18 Kb.
	#713400

Bog'liq
ATOM Lekciya

Tema: Hár túrli janrdaǵi shiǵarmalardi oqitiw metodikasiniń ózine tán ózgeshelikleri
Reje:
1. Ertekti oqıtıw metodikası
2. Oqiwshilardi ertek jarni menen tanistiriw
3.Oqiwshilardi ertek oqiwǵa tayarlaw.

Erteklerdi oqitiw metodikasi - ertekler dúńyasi balalardiń qiziǵiwshiliǵin keltirip shiǵaratuǵin eń áhmiyetli ádebiy janrlardiń túrine jatadi. Oqiwshilardi ertektegi shiyelenisken waqiyalar, qaharmanliq háreketleri tapqirliq háreketleri tapqirliq, ádil qatnas, haq kewillik usaǵan minez-quliqlari, shiǵarmaniń ideyaliq baǵdarlari-haqliq, barliq orinlarda jetiskenliklerge erisip otiradi. Shiǵarma, birinshi baslaniwinan baslap-aq oqiwshilardiń oy-sezimin ózine tartip aladi hám barliq waqitta waqiyadaǵi unamli obraz tárepinde bolip, soniń jeńip shiǵiw tileginde otiradi. Unamli, qaharmanlardiń aq kókireklik, miynet súygishlik, hadal minez-qulqi oqiwshida unamli tásir qaldiradi.

K.D.Ushinskiy erteklerdi «Xaliq pedagogikasiniń dáslepki hayran qalarliq úlgileri» dep duris pikir bildiredi. Baslawish klass balalariniń oy-órisiniń, oqiwǵa kónligiwiniń tar kólemde bolatuǵinliǵi bizge belgili. Sonliqtan baslawish klass jasindaǵi balalar ushin erteklerdi oqitiw júdá paydali. Olay bolsa, biz buni sabaq oqitiw dáwirimizde kóbirek qollaniwimiz kerek boladi. Oqiwǵa jeńil, sóz etiletuǵin nárseler qaytalanip kele beriwi, mazmuniniń jeńilligi, sózleriniń túsinikliligi, balalardi ózine tarta alatuǵinliǵi menen olardiń qiziǵiwshiliǵin tuwdiradi. Programmaǵa sáykes, baslawish klass kitaplarinda kóplep materiallar kirgizilgen. Máselen, 3-klastiń kitabindá «Jaqsılıqka jaqsılıq», «Hiyleker qoraz», «Maqtanshaq qasqır», «Bódene menen túlki», «Úsh tuwısqan»
4-klastá «Aqilli ǵarri», «Baylıq, Baxıt, Aqıl», «Bir teńge» «Doslıq ullı baxıt» h.t.b ertekler berilgen. Erteklerdiń mazmuni hár qiyli, tábiyat penen haywanlarǵa, turmisqa, qiyaliy, siyqirli hádiyselerge baylanisli bolip keledi. Erteklerdiń bir toparin haywanlar haqqindaǵi ertekler tutadi. Bul topardaǵi erteklerdiń basqa erteklerden ózgesheligi sonda, ol da bolsa bulardiń qaharmanlariniń barliǵi haywanlar bolip keledi. Haywanlar adamlarday bolip qatnasadi. Bulardiń turmista bolmaytuǵinin bala biledi. Biraq ondaǵi waqiyalarǵa toliq qatnasip otiradi. Bulardiń túsinigine jeńil, waqiyala qiziq. Sonliqtan bul erteklerdi dáslep 1-3 klasslarda oqiwǵa kóbirek usiniw kerek. oniń mazmuni analiz etiledi. Máselen, jirtqish qasqir, arslan, hiyleker túlki, qorqaq qoyanlar tuwrali aytip beriw jetkilikli. Sóylep beriwge túsinikli, qiziqarli, balalar sóylesip otirǵanday etip sóylep beriledi.
Al joqari klaslarda hár qiyli mazmundaǵi ertekler oqila beredi. Olardiń mazmuni ashilip, analiz etilmese, oqiwshilar túsinbey qaladi. Bunda hár qiyli siyqirli zatlardiń «Altin júzik» boliwi, káramatli gilemlerdiń ushiwi, barliǵi xaliqlardiń qiyalinan tuwilǵanliǵi aship beriw menen, ol waqitta turmista onday zatlardiń bolmaǵanliǵin aytiw kerek. Ertekti analiz jasaǵandá qanday ertek bolsa da, onda shinliqtiń úlgisi bar, eger balalarǵa qoraz hám pishiq adamlarsha sóyley almaytuǵin túrinde aytip bergende, onda olar oǵan qiziqpaǵan bolar edi- degen pikirdi eske ala otirip túsindiriwdi maqset etiw kerek. Al erteklerdiń bir toparin qiyaliy ertekler tutadi. Buniń sipati basqa erteklerge qaraǵanda kóp ǵana ózgeshelikke iye. Onda barliq waqitta tábiyattaǵidan ziyat bolǵan kúshler, waqiyalar súwretlenip, oniń qaharmanlari da ayriqsha kúshke, qásiyetke iye bolip keledi. Olarda geyde óliler tirige, tiriler ólige quslar, haywanlar adamlarǵa, adamlar quslarǵa, haywanlarǵa aynalip otiradi. Biraq, bularda haywanlar haqqindaǵi ertekke qusap erte dáwirlede adamlardiń hár qiyli kúshke, karamatqa iseniwinen kelip shiqqan.
Sonliqtan bulardi analiz etkende ertektiń baǵdarina qaray analiz etiw zárúr. Bul karamatli kúshler kimge kómek beredi, ne ushin, bul waqiyaniń qaharmanlarǵa qatnasi, olardiń jaqsiliq hám jamanliq tárepleri hám t.b. jaqlari gúrrińlerdi analiz etkendey bolip keledi.
Shiǵarmaniń mazmuni jeńil ózlestiriletuǵinliǵina kewil bólip ketiw jetkiliksiz. Oqip turǵanda balalar menen muǵallimniń ápiwayi qatnas jasawi, ertekti oqiwdaǵi bas shárttiń biri. Oqip baratirǵanda muǵallimniń sózi barhama oqiwshilarǵa qaratilip sózdiń janli, ápiwayi bolip, oqiwǵa barliq waqitlari diqqat qoyip, ertektiń syudjettiniń shiyelenisiwine bolip atirǵan waqiyalarǵa ózi qatnasip otirǵanday bolip, qawarmanlariniń turmisina, táǵdirine muǵallim menen birge qatnasip otiriwi shárt. Eger muǵallim kórkem etip sóylep berse shiǵarmaniń tásirliligi burinǵidanda ótkirlik halǵa keledi.
Ertekler barliq waqitlardá jaqsiliq-jamanliqqa, miynet súygishlik, jalqawliqqa, mereke pazliqqa, aqil-aqmaqliqqa hám t.b. usaǵan qarama-qarsiliqli shiyelenisiwlerden turadi. Ertektiń bunday ózgesheliklerin oqiǵanda este tutip ol orinlari aniq hám ashiq etip berilip oqiwshilardiń diqqatin usi orinlarǵa kóbirek awdarip otiriw zárúr. Sebebi, oqiwshi usi orinlar arqali ertektiń barliq mazmunina túsiniwge, onnan kereklisin aliwǵa qaray beyimlese aladi, kópshilik ertektiń keyini jaqsiliq penen pitip otiradi. Sonliqtan muǵallim usi orinlarǵa kelgende sheberlik penen oqip, oqiwshiniń júreginde usi jeńistiń izin qaldiriwǵa tirisiw kerek. bul jaǵinan alip qaraǵanda jas balalarǵa, erteklerdiń ideyasin aship tárbiya berip bariw ushin eń qolayli folklorliq material.
Erteklerdi oqip belgili kólemde bilim aliw menen birge onnan xalqimizdiń til bayliqlariniń túrli úlgileri menen tanisadi, sebebi ertektiń tili-xalqimizdiń bay sóylew tili. Soniń ushin oniń tilin oqiwshilardiń toliq túsiniwine,olardi iyelewine kewil bóliw kerek. ertekler oqiwshilardiń tilin ósiriwdegi eń taptirmaytuǵin qural bolip esaplanadi. Erteklerdiń tekstti-oqiwshilardiń baylanisli sóylewin qáliplestiriwde eń qolayli material. Kishi jastaǵi balalar erteklerdegi súwretlew qurallarin qosip sintaksislik stillerinen paydalanip sóylep beriwdi jaqsi kóredi. Sonliqtan oqiwshilardiń usinday qiziǵiwshiliǵinan muǵallim sheberlik penen paydalanip otiriwi kerek. Ertekti oqiw menen óz eliniń tábiyati, turmisi, dástúri menen tanisadi. Qiyinshiliqti qalay jeńiw jollarin úyreniw menen, ózi jaqsi ádetlerge, mehribanliq sezimlerge elikleydi. Ondaǵi gezlesken jaqsiliqlardi oqiwshilardiń ózleri de qaytalaǵisi keledi. Bul jaǵinan alip qaraǵanda ertekler oqiwshilardiń oy-pikirlerin, til bayliǵin ǵana ósirip qoymay, olardiń minez-qulqina, is-háreketlerine tásir jasaydi. Sonliqtan oniń tárbiyaliq sipati da zor áhmiyetke iye.

5-Modul. Klastan tıs oqıw metodikası

Tema: Klastan tıs oqıw metodikasınıń maqseti hám wazıypaları
Jobası:
1. Durıs kitapxanlıq iskerligin rawajlandırıw sistemasına sıpatlama
2. Baslawısh mektepte kitapxan oqıwshılardı rawajlandırıw basqıshları
3. Kishi jastaǵı oqıwshılarda kitapxanlıq erkinligin rawajlanatuǵın shınıǵıwlar hám sabaqlarınıń tiykarǵı túrleri.

Oqiwshilarda kitapqa qiziǵiwshiliq oyatiwda hár bir balaǵa jeke tártipte úyretiw, shaxsiy qiziǵiwlarin esapqa aliw zárúr. Balalarda kitap ústinde islew kónlikpesin rawajlandiriwda olarda kitapxanliq mádeniyatin tárbiyalawdiń tiykari bolip esaplanadi. Bunda oqiw ushin ajiratilǵan saatlardan paydalaniladi.

Ádebiy hám keń taralǵan shiǵarmalardi ózbetinshe bárqulla oqip barsa ǵana, oqiwshilardiń dúnya qarasiniń rawajlaniwi hám keńeyiwine xizmet etedi.
Klastan tis oqiw sabaqlariniń tiykarǵi waziypasi oqiwshilarda ádebiy kitaplardi oqiwǵa qiziktiriw, oqiǵan kitaplari boyinsha pikirlerin ayta aliwǵa úyretiw, balalar ádebiyattiń belgili jaziwshilariniń ómiri hám dóretiwshiligi menen elementar tárizde tanistiriw esaplanadi.
Balalarda jaqsiliqqa muhabbat, jamanliqqa jerkenish kóz benen qarawǵa úyretiw, olardiń baylanisli sóylewin rawajlandiriw, ádebiy – estetikaliq oylawiniń qáliplesiwinde klastan tis oqiw sabaqlariniń da áhmiyeti úlken.
Klastan tis oqiw sabaqlariniń eń áhmiyetli waziypalariniń biri ózbetinshe oqiw kónlikpelerin tárbiyalaw esaplanadi. Buniń ushin ózbetinshe islew ushin tapsirmalar beriw, qiziǵarli shiniǵiw túrlerinen paydalaniw, eń jaqsi shiǵarmalardi, pikirlerdi, jaziwshi haqqinda toplaǵan pikirlerdi oqitiw, «Jańilitpash», «Jumbaqlar tabiw», «Tásirli oqiw», «Naqillar aytiw jarisi», «Ertek oylap tabiw», «Bilimdanlar maydanshasi», siyaqli kórik- tańlawlar shólkemlestiriw, temalar boyinsha soraw- juwaplar alip bariw, oyin tárizindegi jumis túrlerinen paydalaniw zárúr. Oqilǵan shiǵarmalar ústinde sáwbetler ótkeriw, «Kitap hápteligi» n shólkemlestiriw, shiǵarmalar tiykarinda kishi bayanlar jaziwdi shiniǵiw etiw jaqsi nátiyje beredi.
Klastan tis oqiw sabaqlari klasta oqiw menen baylanisli tárizde shólkemlestiriledi. Klasta oqiw klastan tis oqiw ushin zárúr bolǵan oqiw kónlikpesin rawajlandiradi, oqiwshilardiń oqiǵan shiǵarmasin túsiniwge úyretedi, sózligin bayitadi. Klastan tis oqiw qiziǵarli hám ózine tartatuǵin jumis túri bolip, balalardiń bilim dárejesin bayitadi, táriplew ushin materiallar beredi. Klasta oqiw- ómirge tayarlaw qurali, klastan tis oqiw bolsa ómirdiń ózi bolip esaplanadi.
Házirgi waqitta baslawish klass oqiwshilari ushin klastan tis oqiwǵa tiyisli qollanbalarda baspadan shiqqan.
Klastan tis oqiw basqishlari.Klastan tis oqiw-oqiwshilarda ózbetinshe kitap tańlaw hám oqiw kónlikpelerin qáliplestiredi. Ó`zbetinshe oqiw qónlikpesin rawajlandiriw 3 basqishqa bólinedi.
1.Tayarliq basqishi. Ol birinshi klastiń sawat ashiw dáwirine tuwri keledi. Oǵan sabaqtiń bir bólegi 17-20-minut ajiratilǵanliǵi ushin klastan tis shiniǵiwi dep júritiledi.
Oniń ózine tán qásiyetleri sonda oqitiwshi shiǵarmani ózi tańlaydi. Shiǵarmaniń kishi kólemde boliwinan hám basqa kitap tańlaw ózgesheliklerine itibar beredi. Shiǵarmanni muǵallmniń ózi oqip beredi. Oqiwshilar shiǵarmani tińlawǵa esitkenleri haqqinda pikir júritiwge olarǵa ápiwayi ǵana pikir beriwde shiǵarmaniń jaziliwiniń sáykesligin aniqlawǵa shiǵarma mazmunin sóylep beriwge úyretiledi. Bul basqishta oqiwshilar oqiw gigienasi hám kitapqa qanday múnásibette boliw menen tanisadi.
2.Baslanǵish basqish. Bul birinshi klastiń ekinshi yarim jillilliǵina tuwri keledi. Bul basqishta haptede bir márte 45-minutliq sabaq shólkemlestiriledi. Shiǵarmani oqiwdan aldin, oqiwshilar shiǵarmaniń ati hám avtori menen tanisadi. Súwretlerdi tamashalaydi dápterlerine ol haqqinda ápiwayi etip shiǵarma avtori hám oniń atin jazadi. Tańlanǵan shiǵarma jaqsi oqiytuǵin oqiwshiǵa arnalǵan tayarliqtan soń oqitiladi Shiǵarmaniń ańsat oqitilatuǵin orinlarin bos oqiytuǵin oqiwshilarǵa oqitiwi da múmkin. Bul olarda oqiwǵa degen qiziǵiwshiliq oyatadi. Bul basqishta oqiwshilar hár qiyli túrde buwinlap oqiydi soniń ushin muǵallim hár bir oqiwshiǵa jeke (individual) túrde qátnas jasawi kishi kitap oqiwshiniń kitapti ózinshe oqiwǵa úyretiwi lazim.
Tiykarǵi basqish. Bul basqish 2-4-klaslarǵa tuwri keledi. Bul dáwirde oqiwshilardiń oqiw kónlikpeleri bekkemlenedi. Bunda oqiwshilardiń klastan tisqari oqiǵanlari bahalanadi. Bahalawda dástúr talaplarina tiykarlanadi. Oqiǵan kitaplariniń sipatliliǵin ózlestiriwine muǵdarina oqiǵan kitabina múnáásibet bildire aliwina itibar beriledi. Bunda oqiwshilar turaqli túrde temaǵa baylanisli bir neshshe shiǵarmalardi oqip keledi. Bulardiń ayrim jerlerin tásirli etip oqip beredi. Oqiǵan shiǵarmalarin óz-ara salistiradi.
Klastan tis oqiwdiń basqishlari dástúr talaplari tárbiyaliq waziypalari oqiwshilardiń qiziǵiyashiliqlari menen belgilenedi. Máselen: Tayarlaw basqishinda kishi kólemdegi shiǵarmani oqitiwshi oqip berse oqiǵanlari háqqinda sáwbet qayta sóylep beriw ótkerilse, baslanǵish basqishta pútkil klass oqiwshilari bir kitap penen bir qiyli kitap penen támin etiledi. Barliq oqiwshilar bir tema ústinde isleydi. Bunda bir jaziwshi yaki bir temadaǵi shiǵarmalar kórgizbesi shólkemlestiriledi. Shiǵarma ishinde oqiwshiǵa tapsiriliwi, albomlar tayarlaniwi kinofil`m, diafilimler úzindileri kórsetiliwi hám shiǵarma mazmuni júzesinen hár qiyli ádebiy súwretler sizdiriliyai da múmkin. Bul protseste kitapti saqlaw maqsetinde oni jamaw oraw úyretiledi. «Ertekler bayrami» «Tásirli oqiwi tańlawi ótkeriledi.»
Tiykarǵi basqish juwmaǵinda kishi jastaǵi oqiwshilar aktiv kitap oqiwshi ushin zárúr bolǵan jaqsi oqiw kónlikpe hám tájiriybelerin iyelewleri, eń kereklisi, olardiń kitap hámde ózbetinshe oqiwdi jaqsi kóriwine erisisiw júdá áhmiyetli.
Klastan tis oqiw ushin kitap tańlaw. Metodikaniń waziypalarinan biri klastan tis oqiw ushin kitaplar tańlaw, oqilatuǵin ádebiyatlar dizimin usiniw, jilliq oqiw rejesi hám sabaq dúzilisi úlgilerin islep shiǵiw.
Klastan tis oqiw ushin kitap tańlawda tómendegi principlerge tiykarlanadi:
1. Kitap tańlawda tárbiyaliq maqset kózde tutiladi. Bunda oqiwshilarǵa watanimiz ótmishi, ǵárezsizlik ushin gúres, xaliq qaharmanlari, xaliq turmisi haqkindaǵi, shańaraqta, mektepte hám jámáátte óz-ara múnásibetlerde júzege keletuǵin tárbiyaliq máseleler haqkindaǵi, tábiyat hám oni asirap abaylaya haqkindaǵi kuitaplar usinis etiledi.
2. Kitap tańlawda shiǵarmaniń janri hám temasiniń hár qiyliliǵi itibarǵa alinadi.Baslawish klaslarda oqiwshilar, tiykarinan, gúrrińler, ertekler, qosiqlar, jumbaqlar, naqillardi oqiwga qiziqqanlari ushin usi janrdaǵi shiǵarmalar tańlansa, maqsetke muwapiq boladi.
3. Kitaptiń oqiwshilardiń jasi hám jas ózgesheligine masliǵi itibarǵa alinadi. 1-klasta kishi kólemdegi gúrriń hám erteklerdi oqiw usinis etilse, 2-4-klaslarda temalar sheńberi keńeyttirilip, kúndelikli turmista júz beretuǵin hár túrli waqiyalar sáwlelengen shiǵarmalar, gazeta ham jurnallardaǵi kishi kólemli xabarlardi oqiwda usinis etiliwi múmkin.
4. Kitap tańlawda oqiwshilardiń shaxsiy qiziǵiwi hám ózbetnshe okiwi esapqa alinadi. Bunda okiwshilar ózlerine qiziqli bolǵan ózbek, qazaq ham shet el balalar ádebiyati jaziyashilariniń shiǵarmalarin ózi tańlayai úlken áhmiyetke iye.
5. Kitap tańlawda pasillar principine tiykarlanadi.
Kitapti duris tańlaw klastan tis oqiw jetiskenliklerin támiyinlewdiń eń tiykarǵi shárti bolip esaplanadi.
Klastan tis oqiw sabaqlariniń ózgeshelikleri, birinshiden, klastan tis oqiw sistemasiniń basqishlari menen, ekinshiden, oqiw waziypalari hám dástúr menen, úshinshiden, aldina qoyilǵan tárbiyaliq waziypalar menen, tórtinshiden, oqiwshilardiń qiziǵiwi menen belgilenedi.
1-klasta tayarliq basqishinda jańa tekst oqitiwshi tárepinen oqip berilse,tiykarǵi basqishtaǵi sabaqlarda jańa kishi kólemdegi tekstti oqiwshilar oqiydi.
Keyingi basqishlarda shiǵarma analizine tiyisli jumislar keńeyttiriledi, oqiwshilar oqiǵanlarin salistiriwǵa, uliwmalastirip juwmaqlawǵa úyretiledi. Qaharmanlarin elementar táripleydi.
Rollerge bólip oqitiwdan paydalaniladi. Tiykarǵi basqish klastan tis sabaqlarinda 2-klasta háptede 1-márte, 3-4-klaslarda 2-háptede 1-márte ótkeriledi. Oqiwshilar ózbetinshe oqiwǵa úyretiledi, olar “Jetkenshek” gazetasi menen tanistiriladi, yaǵniy balalr kórsetiwi menen tanistiriladi. Bul basqishta ózbek, shet el ádebiyati jaziwshilariniń hár túrli janrdaǵi, temalarinan paydalaniladi. Qosimsha saxnalastiriwlardan paydalaniladi. Bir sabaqqa oqiwshilar bir neshshe kitaplar oqip kelip, olar haqkinda óz pikirlerin aytadi. Qaharmanlarin táriplep súwret sizadi. Jaziwshilar dóretiwshiligine tiyisli kesheler shólkemlestiriledi. Usi tárizde ádebiyatti súyetuǵin, erkin pikir júrite alatuǵin kitap súyer oqiwshini rawajlandiradi.
Klastan tis oqiw sabaqlarinda okilǵan kitapti analiz etiw, dóretiwshilik penen qayta bayanlaw, súwretler siziw, tásirli oqiw, kitaplar usinis etiw usillarinan keń paydalaniladi.
Klastan tis oqiw sabaqlarinda ózbetishe jumislar alip bariladi. Baslawish klaslardiń oqiw sabaqlarinda soraw-juwaplar ústinde islew, klastan tis oqiw, tekst ústinde islew, qayta gúrriń etiw, reje dúziw siyaqli birqansha jumis túrlerinen keń túrde paydalaniladi.
Sabaqliqlardiń bilim deregi, tárbiya orayi ekenligi dálillewdi talap etpeytuǵini haqiyqat. Biraq ol ózi menen tillese alatuǵin oqiwshiǵa ǵana óziniń kewilin ashadi. Sebebi hár qanday sabaqliq oqiwshiniń muǵallim tapsirmasi tiykarindaǵi óz betinshe xizmeti arqali ózlestiriledi. Baslawish klass oqiwshisi sabaqliq tekstin oqiw, oniń soraw-juwaplari ústinde bas qatiriw, bayan, shiǵarmalar jaziw, teksttiń mazmunin qayta gúrriń etiw, qisqartirip hámde bas qaharmanlardi ózgertirip gúrriń etiw, ádebiy qaharmanlarǵa xatlar jaziw waqtinda ápawayi oqiwshidan tvorchestvoliq oqiwshi dárejesine kóteriledi. Sabaqliq hám ondaǵi soraw, tapsirmalar ústinde islew kónlikpelerin iyelegen oqiwshi ǵana onda berilgen bilimlerdi tereń ańlaydi, tiyisli juwmaq shiǵara aladi. Oqiwshiniń sabaqliq boyinsha xizmeti sabaq waqtinda baslanip, úyde óz betinshe jumislar islew dáwirinde toliq qáliplesedi. Sabaqliq ústinde islew (sabaqliqta berilgen tekstti oqiw, soraw, tapsirmalar járdeminde mazmunin ózlestiriw, reje dúziw, qayta gúrriń etiw) arqali oqiwshi berilgen tekstti bahalaw dárejesin iyeleydi.
Oqiwshilarda baǵdarlama talaplari dárejesinde bilim, kónlikpelerdi payda etiw túrli jollar arqali ámelge asiriladi. Al olardiń barliǵinda sabaqliq-oqiwshi-muǵallimniń birgeliktegi isi bas másele bolip esaplanadi. Sabaqliq ilim hám pánniń eń sońǵi jetiskenlikleri tiykarinda jazilǵan bolsa da oqiwshilarǵa sabaqliq penen islew jollari izbe-iz úyretilmese kózde tutilǵan nátiyjege erisip bolmaǵaninday, sabaqliqta pánniń jetiskenlikleri pedagogikaliq kóz-qarastan duris berilmese, oqiwshilardiń jasi, kóz-qarasi, ápiwayi, qiziqli tilde, tártipli túrde berilmegen bolsa, muǵallim-oqiwshi birgeliktegi isi kewildegidey nátiyje bermeydi.
Klastan tis oqiw sabaqlarinda óz betinshe jumistiń tiykarǵi formalarinan biri oqiw tapsirmalari bolip esaplanadi. Oqiw tapsirmalari jeke tártipte óz betinshe bilim aliw hám ózlestirilgen bilimlerdi ámelde qollaniwǵa qaratilǵanliǵi menen tálim sistemasinda ózine tán orin tutadi. Hár qanday tapsirmada oqiwshiniń bilimi, tájiriybesi, oqiw predmetine qiziǵiwi esapqa alinǵan jaǵdayda ǵana jaqsi nátiyjege erisiw múmkin. Oqiwshiniń úyge berilgen oqiw tapsirmalari boyinsha xizmeti sabaq waqtindaǵi xizmetinen ayirmashiliǵi, ol tapsirmani orinlawda muǵallimniń, klass jámáátiniń járdemine emes, al óz bilimi hám tájiriybelerine súyenedi. Bunday sirtqi tásirdiń bolmawi oqiwshi imkaniyatina keń jol ashadi. Bul jerde eń tiykarǵisi sirtqi tásirdiń boliw-bolmasliǵi emes, bálkim oqiwshiniń óz ústinde isley biliw, erkin pikir júrite aliw kónlikpesiniń qáliplesiwi bolip esaplanadi. Soraw-tapsirmalar óz betinshe analiz etiw, pikir júrite biliw, uliwmalastiriw hám juwmaq shiǵariwdi talap etiwi menen tálim sistemasinda áhmiyetli orin tutadi.
Oqiwshilardiń tekstti óz sózleri menen gúrriń etip beriwlerine erisiwde tekst boyinsha dúzilgen belgili reje tiykarinda qayta ayttiriw jaqsi nátiyje beredi. Reje dúziw waqtinda tekst mazmunin oyinda qayta analiz etken oqiwshi oni óz sózleri menen gúrriń etiwde qiynalmaydi. Reje dúziw ótilgen temani tereń ózlestiriwdiń áhmiyetli shártlerinen biri bolip tabiladi. Tekstti puxta úyrenbegen oqiwshi rejeni de dúze almaydi, demek olardiń biri ekinshisi menen tiǵiz baylanisli. Tekst mazmunin óz sózleri menen gúrriń etiwde pánler arasindaǵi baylanis ana tili hám oqiw sabaqlariniń óz-ara baylanisi oqiwshiǵa maqul keliwi múmkin;
Tekst mazmuni ústinde islewdiń tiyimli usillarinan bolǵan qisqartirip gúrriń etiwde:
a) avtor tárepinen alǵa qoyilǵan pikirdi ajiratip kórsete biliw;
b) tekstte súwretlengen áhmiyetli máselelerdi qaldirip qoymasliq;
v) tiykarǵi pikirlerdi óz-ara baylanista bayan etiw;
g) sózlerdiń basqalarǵa túsinikli boliwina erisiw siyaqli talaplarǵa qatań túrde boysiniwdi talap etedi.
Baslawish klaslarda klastan tis oqiw ushin tekstlerdiń dizimi berilmeydi, bul bolsa muǵallimniń waziypasina júkletilgen. Klastan tis oqiwǵa kitap buyiriwda klass jámáátiniń bilim dárejesi hám baǵdarlama talaplarinan kelip shiǵip,
a) tárbiyaliq maqseti kózde tutiladi;
b) gúrrińniń hár túrliligi esapqa alinadi;
v) balalardiń jas ózgeshelikleri názerde tutiladi;
Klastan tis oqilǵan shiǵarmalar boyinsha gúrrińlesiw ushin uliwma orta tálim mektepleriniń I-II klaslarinda háptede bir márte, III-IV klaslarda eki háptede bir márte waqit ajiratilǵan. Mámleketlik tálim standarti talaplarina juwap beriw ushin tálim-tárbiyaniń túrli forma hám metodlarinan ónimli paydalaniwdi talap etedi. Klastan tis oqiw bul jerde úlken imkaniyatqa iye. Klastan tis oqiw klasta oqiw menen baylanisli shólkemlestiriledi. Klasta oqiw klastan tis oqiw ushin zárúr bolǵan kónlikpelerdi qáliplestiredi, teksttiń mazmunin túsiniwge úyretedi, til bayliǵin asiradi. Klastan tis oqiw qiziqli, ózine tarta alatuǵin xizmet bolip, uliwma balaniń biliw qábiletin bayitadi. Baslawish klass muǵallimleri klastan tis oqiw waqtinda oqiwdi endi ǵana úyrengen balalar menen islesiwi sebepli kitap penen tanisiw, duris hám tásirli oqiw metodlarinan keń paydalanadi.
Baslawish klaslardiń tayarlaw basqishlarinda kitap penen tanistiriw arqali kitapxanliq mádeniyati boyinsha dáslepki túsinikler berilip, tiykarǵi basqishta muǵallimniń tapsirmasinan kóre, al oniń járdemisiz, óziniń tájiriybeleri tiykarinda zárúr bolǵan kitaplardi óz betinshe tańlawǵa úyretilse, juwmaqlawshi basqishta kitapxanliqqa tiyisli óz betinshe xizmet qáliplestirilip bariladi. Bul dáwirde soǵan erisiw kerek, baslawish klasti pitkergen oqiwshi keminde 10-15 jaziwshiniń atin biletuǵin, olardiń shiǵarmalarinan kishi bólimlerdi oqiwǵa úlgeretuǵin boladi.

Tema: Hár túrli janrdaǵi shiǵarmalardi oqitiw metodikasiniń ózine tán ózgeshelikleri

Reje:
1. Ertekti oqıtıw metodikası
2. Oqiwshilardi ertek jarni menen tanistiriw
3.Oqiwshilardi ertek oqiwǵa tayarlaw.

Tema: Baslawısh klaslarda kórkem shıǵarmalardı analiz etiw

REJE:
1. Ádebiy shiǵarmani analiz etiwdiń ádebiy tiykarlari.
2.Kishi jastaǵi oqiwshilardiń ádebiy jantasiwdaǵi psixologiyaliq ózgesheligi.
3. Baslawish klaslarda ádebiy shiǵarma ústinde islew processi.

Ádebiy shıǵarmalardı oqıtqanımızda onıń jobası ústinde ne jumıs alıp barıladı. Shıǵarmanıń jobası ústinde jumıs islew bala ushın qolaylı boladı. Sebebi, balaǵa shıǵarmanıń mazmunın izbe-iz túsinip alıwǵa, ishindegi kereklisin eń baslısın tabıwǵa oqıwshılarǵa logikalıq oylaw protsesiniń rawajlanıp barıwın, balalardıń óz oyın izbe-izlik penen bere biliwine úyretedi. Joba shıǵarmanıń mazmunın qısqasha beriliwi.

Dáslep joba dúziwdi birinshi klasstan baslap júrgizip bul ústinde hár kúni sistema islep barıw talap etiledi, onıń ushın dáslep ápiwayıdan baslap, kem-kemnen qıyınlasıp barıw kerek. Birinshi klassta materialdıń kitapqa berilgen súwretlerin kórsetip, bul qaysı tarawǵa tiyisli ekenin anıqlap, keyin shıǵarmanıń mazmunına sıpatına qaray otırıp, kóz benen súwretlew jobasın isletiw bul ushın dáslep shıǵarmanı oqıp bolıp`
-qáne balalar, bul boyınsha qanday súwretler islewge bolar edi s -dep soraw qoyǵanda balar jabırlasıp hár kim óziniń túsinigin ayta baslaydı. Máselen, «sıyqırlı sóz» shıǵarması boyınshá
I Tártipsiz urısqaq balanı
II Ǵarrı menen gúrrińlesip otırǵanı
III Balanıń quwanıp qaytıp kiyatırǵanı h.t.basqalardı mazmunına sáykeya ayta baslaydı. Qánekey balalar onday bolsa usı boyınsha awızsha bir neshshe súwret salayıq. Balalar ózlerinshe muǵallimniń basshılıǵı menen súwretler sala baslaydı. Bul aytqanlarına sáykes qaǵazǵa salıwıda múmkin. Sabaqlıqtaǵı berilgen gúrrińdi oqtıp onda salınǵan súwret bolsa, mına súwret gúrrińniń qaysı jerine tiyisli. Jáne bul boyınsha qanday súwretler salıwǵa bolar edi balalardı gúrrińge shaqırıwǵa da boladı.
Ayırım jaǵdayda tekstke baylanıslı súwretler salıw, olardıń ornın almastırıp qoyıp, tekstke baylanıslı súwretlerdi ornı ornına qoyıw s -dep te tapsırma beriwge boladı. Oqıwshılar bunday islerdi qızıǵıwshılıq penen isley aladı. Birinshi klass balalarına súwret salıw eń quwanıshlı waqıya. Biraq bul bala ushın qıyın. Olar sala almawı múmkin. Biraq kópshiliktiń kúshi menen mazmunǵa baylanıslı jeńil súwretler islep shıǵıwǵa boladı. Keyin salǵan súwretlerin mazmunına baylanıslı izbe-iz qoydırıp, olarǵa at taptsırıw máselesin islew kerek, onı muǵallim taxtaǵa jazıp baradı, onnan belgili mazmun shıǵaratuǵın etedi, yamasa dáslep kitaptaǵı shıǵarmalar menen qalay islewin úyretip, kitapta shıǵarmalar qay jerden qay waqıyaǵa baslanadı. qaysı orında qalay tamamlanadı. Bunı balalar tez taba aladı. Sonıń ushın súwretlenetuǵın waqıyalar qanday waqıyalardan turatuǵının tawıp, muǵallim hár bir waqıyanı izbe-iz taxtaǵa jazıp baradı. OlarǴa tiyisli at oylap tabadı. Usınday kóp ǵana shınıǵıwlar islewdiń nátiyjesinde balalarda joba ústinde joba islewdiń dáslepki kónligiwleri kelip shıǵadı. Bunday taqıraptı bólimlerge bólip úyreniw-analitikalıq protsess. Al, joba jazıw hám onı oqıp shıǵıw sintetikalıq protsess delinedi. Solay etip joba dúziw analiz hám sintez basqıshlarınan turadı. Biraq shıǵarmalarǵa joba dúzile beriw shárt emes. Súwret boyınsha joba islewdiń, oqıǵanı boyınsha logikalıq joba islewge kóshedi. Oqılǵan materialdı muǵallimniń basshılıǵında bólimlerge bóledi. Oǵan atlar tawıp qoyadı. Onnan basqa materialdı neshe bólimge bóliw kerek bolsa, sonsha taqırapla beriliw múmkin. Oqıwshılar hár bólimniń maziunına qaray otırıp, sol taqıraplardı ornı ornına qoyıp shıǵadı.
Bul jumıstıń dáslepki túrine qaraǵanda ańsatlaw. Sonlıqtan bul jumıstıń túrin qıyınlaw materialdı ótkende islese boladı.
Joqarıdaǵıday tapsırmalar tez-tez berilip turıwı kerek. Bunday jumıstıń barlıǵı analitikalıq sıpatqa iye boladı. Sonlıqtan bular ushın onsha qıyın soqpaydı. Muǵallim jıldıń aqırlarında jumıstıń qıyınlaw basqıshların-ózlerinshe joba dúziwge ótiiw talap etiledi. Mısalı, ayırım erteklerge keyin ala ayırım ádebiy shıǵarmalarǵa dúzdirip úyretedi. III-IV klassta I-II kalssqa qaraǵanda bir qansha tájiriybelerge iye boladı. Sonıń ushın bul klassqa materialdıń jobası ústinde islewi, ekinshi klassqa qaraǵanda qıyınlasıńqıraǵan bolıwı kerek. Bunda materiallardı bólimlerge bóliw izbe-iz túrde alıp barıladı. Muǵallim balanıń oqıp turǵanında «ne haqqında oqıwdıń, ne bildiń» yamasa «Bunda bas nárse ne» dep sorawlarǵa juwap tabıwǵa úyretip baradı. Bolmasa bir gúrrińdi pútkilley oqıp, onda neshe bólimge bóliwge bolatuǵınlıǵın soraydı, keyin babalar óziniń oqıǵanların, óz sózleri menen bólimlerge bólip aytıp beriwdi úyrenedi.
Baslawısh klasslarda ádebiy shıǵarmalardı oqıp hám olarǵa analiz jasawda balalardıń psixologiyalıq ózgesheligi esapqa alınadı. Ádebiy shıǵarmanı jaqsı ózlestiriw qıyın protsess bolıp, shıǵarmada oǵan súwretlengen waqıyalardıń qanday kóriniste bolıwına baylanıslı. Oqıtıwshınıń wazıypası oqıwshılar menen shıǵarmanı analiz etip, olardıń sóylewindegi personajlardıń ádebiy, intellektual, emotsional sıpatların sáwlelendiriwshi sózlerdi kiritip barıwdan ibarat. Bul shıǵarmadaǵı qaharmanlardıń xarakterin jaqsı sáwlelendirip beriw bolıp esaplanadı.
Shıǵarmadaǵı qaharmanlardıń xarakteri olardıń ádep-ikramlıq qásietlerin ańlaw tiykarında túsiniledi. Bunda qaharmanlardıń ne qılıwı emes, ne ushın usınday qılıwı kerekligin biliwi zárúr. Usı tiykarında shıǵarma qaharmanlarınıń ádep-ikramlılıq sıpatları ústinde kóbirek islew kerek. 4-klastıń «Oqıw sabaqlıǵında» «Miyrimli bala» gúrrińin oqıwda tańlap oqıw tiykarında tarmaqlaw usılınan paydalanıw múmkin.
Muǵallim oqıwshılarǵa bergen sorawlarına juwaptı tarmaqlaw usılınan paydalanıp ashıp beredi.Máselen: «Bala ne ushın birewdiń esiginiń aldında tur?» «Bala menen ne ushın sóylespedi?» Berilgen qatardaǵı juwaplardı tawıp oqıń. «Ol ne ushın tanımaytuǵın balaǵa járdem qolın sozdı?» «Ne ushın bala tut soradı? Biraq onı ózi jemedi? Berilgen qatardaǵı juwaplardı tawıp oqıń. Shıpakerler balaǵa ne degen edi? «Balanı ne ushın húrmet etedi?» «Balanı kimler uzatıp saldı?»

Tema: Baslawısh klaslarda kórkem shıǵarmalardı analiz etiw

Haywanlar tuwralı erteklerdi oqıwǵa tayarlaǵanda burın oqıǵan erteklerinde qanday ańlar tuwralı aytılǵanın (túlki hiyleker, qoyan qorqaq t.b.) sorap, gúrrińlesiw kerek. Bunday gúrriń túri jańa ertektiń ishindegi qaharmanlardı burın oqıǵanları menen salıstırıwǵa múmkinshilik beredi. Tayarlıq gúrrińiniń uzaqlıǵı, oqılatuǵın gúrrińniń awır – jeńilligine baylanıslı. Balalar ańsat túsinetuǵın, júdá jeńil gúrrińlerdi hesh qanday tayarlıqsız – aq oqıp beriwge boladı.

Balalar júda ápiwayı oqısa, sóz benen sózdi, gáp penen gápti óz-ara baylanıstıra almay, sońında teksttiń tutas mazmunına túsinbey qaladı. Oqıw – jazıwǵa úyretiwdiń birinshi dáwirinde (balalar háriplerdiń tómen ayıratuǵın hám olardı bir–biri menen qosıp oqıw qıyın kezde) ápiwayı etip oqıtıw kerek. Biraq jeke–jeke balalardıń oqıw tezligin arttıradı. Júritip oqıwǵa úyrete otırıp, muǵallim belgili shamadan tıs ketpewi kerek. Este saqlaytuǵın bir nárse oqıw tezligi menen túsiniw tezligi qatar rawajlanıwı kerek.
Eger balanıń túsiniwinen kóre oqıwı tezlesse, ol balanıń túsinbey oqıǵanı. Balanıń túsiniwi artsa, ol ózinen–ózi tez oqıy baslaydı.
Sonlıqtan oqıtıwdıń dáslepki dáwirinde tez oqıwdıń keregi joq, hátteki ol oqıwshıǵa jaman tásir kórsetedi. Tez oqıw dawıs intonatsiyasın keltirip oqıw menen tikkeley baylanıslı. Asıǵıp oqıǵan bala dawıs intonatsiyasın keltirip oqıy almaydı. Oǵan shınıqtırıw eń tiyimli jolı – tekstti qayta oqıtıw. Biraq balalar tekstiń mazmunın túsinip, onı qızıǵıp oqıytuǵınday bolıwı kerek. Burın oqıǵan tekstti qayta oqıtıp, sol teksttke baylanıslı basqa bir tapsırma bergeni maqul. Tez oqıwǵa shınıqtırıw ushın qayta oqıwǵa erteklerdiń tekstleri júdá qolaylı. O’ytkeni erteklerde bir – birine uqsas qaytalanıp turatuǵın waqıyalar kóp ushırasadı.
Ulıwma tásirli oqıw uqıplılıqları menen shınıǵıwların qáliplestiriw protsesiniń altınshı dáwiri óz betinshe shınıǵıw kompleksin quraydı. Bul dáwirde oqıwshınıń uqıplılıqlar menen shınıǵıwlardı qalay meńgergenligi hám olardı qalay qollanatuǵını seziledi. Usı dáwirdiń bir ózgesheligi sol shınıǵıw jumısları meńgerilgen uqıplılıqlardı bekkemlewge, odan arı qaray jetilistiriwge baǵdarlanadı. Muǵallim de oqıwshılarda, ásirese, tez oqıw shınıǵıwların qáliplestiriwge kóbirek kewil bóledi. Áste oqıw arqalı mazmunın tolıq túsiniw dárejesine jetiw qıyın. Áste oqıwdıń nátiyjesinde balada buwınlap júrgizip oqıw, yadtan qaytalaw sıyaqlı kóp waqıt alatuǵın jumıs túri qáliplesedi. Al, geybir oqıwshılar kitaptı ishten oqıwdı bilmeydi. Sonlıqtan muǵallimniń wazıypası – oqıwshını qaysı tekstti tez, qaysısın sozıp oqıw kerekligin biliwge úyretiwi kerek. Sonıń menen oqıwshı durıs túsinip hám tásirli tez oqıwǵa kónlikken sayın oqıtıwdıń mánisi artıp baradı.

4-Modul. Klasta oqıw metodikası

Tema: Klasta oqiw sabaqlarınıń tálim-tárbiyalıq áhmiyeti hám wazıypaları
Reje:

1. Klasta oqiw sabaqlariniń maqseti hám waziypalari

2.Oqıw sabaqlarınıń tárbiyalawshı imkaniyatları
3. Oqiw kónlikpeleri haqqında túsinik

Bilim menen tárbiya beriw isi, oni rawajlandirip bariw negizinde kitaptiń járdeminde is júzine asirip otiradi. Soniń ushin da «Kitap bilim bulaǵi» деген ҳикметли сөз бар.

Mekteptiń tiykarǵi minneti- oqiwshilarǵa bilim tiykarlarin beriw dep qarasaq, oqiwdiń bilim beriwshilik, tárbiyalawshiliq waziypasin sheshiw ushin minanday shártlerdi sheshiw waziypa etip qoyiladi` birinshiden, kitaptan alǵan bilimi menen qadaǵalaw nátiyjesinen alǵan tásirleri arasinda bir-biri menen baylanistiń boliwi. Buniń ushin muǵallim materialdiń sipatina qaray otirip, birinshi ret oqip, keyin qadaǵalaw yamasa dáslep qadaǵalaw júrgizedi keyin oqitadi. Ayirim jaǵdayda biliwge tiyislini tek oqiw arqali da meńgerip bariwi múmkin~ ekinshiden, oqiwdiń turmis penen baylanisli boliwi, bul ushin oqiwshi oqiw dáwirinde alǵan bilimin turmista qollaniw yamasa turmistaǵi shinliq waqiyani kitaptaǵi oqiǵan waqiyasi menen salistirip kóriw` úshinshiden berilgen materialdi oqiw arqali balaniń sanasiniń rawajlanip bariwin hám ol arqali sóylewin rawajlandirip otiriw.
Oqiw isi oqiwshiniń sanasi menen tiliniń rawajlaniwina sáykes quriliwi shárt . Oqiwdiń metodikasi da usi waziypalardi sheshiw jaǵdaylarina qaray quriladi. Kitaptaǵi oqiw ushin berilgen tekstler bul waziypalardi sheshiw ushin bay materiallardan turadi. Buni analiz, sintez jasaw dáwirinde oqiwshilardiń sanasin rawajlandiriw, sóylewin ósiriw ústinde jumis alip barilip ,olarǵa salistiriw, juwmaq shiǵariw hám t.b. shiniǵiwlar isletilip otiriladi.
Oqıw jazıwǵa úyretiwdiń birinshi dáwirinen baslap-aq balalardı túsinip oqıwǵa ádetlendiriw kerek. Tásirli oqıw dáwirinde balanıń oqıǵan hár bir sózdi anıq baylanıstıra alıwı, oqıǵanına túsine biliwi, oqıǵan sózleriniń bir-biri menen baylanısın, óz-ara qatnasın túsine biliwi gózlenedi.
Oqıwshılardıń oqıwǵa kónligiwin qáliplestiriw qıyın hám oǵada qospalı. Sebebi, birinshiden shıǵarmanıń ideallıq mazmunın, kórkemlik ózgesheligin analiz etiw kerek bolsa, ekinshiden olardı oqıwǵa kónliktiriw kerek. Muǵallimler kópshilik jaǵdaylarda shıǵarmanıń mazmunına kóbirek itibar berip, oqıwshı lardı tásirli oqıwǵa kónliktiriw isine az waqıt ajıratadı. Bul jaǵdaylar baslawısh klass oqıwshı larınıń tásirli oqıwdı tómen meńgeriwine alıp keledi. Házir oqıwdıń aldına qoyılǵan eki talaptı da orınlaw mektep muǵalliminiń tiykarǵı wazıypası. Bunıń ushın tájiriybeli muǵallimlerdiń oqıw sabaqlarında oqılıp atırǵan shıǵarma ústinde júrgizetuǵın jumısın shólkemlestiriwde jańa qatnas jasawdı bahalawǵa boladı. Burınları muǵallimler oqıwshılardıń sanasına oqıtılıp atırǵan shıǵarmadaǵı tek maǵlıwmatlardı jetkeriwge umtılıp kelgen bolsa, al endi barlıq dıqqat oqıwshılardı shıǵarmanıń mazmunın, ádebiy quralların, ideyasın túsinip hám sanalı meńgerip alıwǵa baǵdarlap atır. Bul wazıypalar kóbinese oqıwdıń barısında muǵallim bergen tapsırmalardıń belgili bir sisteması boyınsha sheshilip barıladı.
Oqiwdiń aldina qoyilǵan baǵdarlamaliq talapti orinlaw-oqiwshiniń oqiwǵa kónligiwine baylanisli. Oqiw eki túrli boladi- buniń birinshisi, dawislap oqiw bolsa, ekinshisi ishten oqiw boladi. Álipbe dáwirinde oqiwshilar dáslepki oqiw kónlikpesin úyrense, al ekinshi yariminan baslap olar oqiwǵa bir qansha kónlige baslaydi. Solay etip, bul dáwirde dawislap oqiw hám ishten oqiw barisin da úyrenedi. Oqiwdiń belgili bir formaǵa túsiwi úshinshi klassqa barǵanda ǵana qáliplesedi. Oqiwshilar dawislap oqiw menen ishten oqiwdiń texnikasin meńgergennen keyin oni sawat ashqan oqiwshi dep aytiwǵa boladi. Dáslepki dáwirlerdegi dawislap oqiwdiń ózi I-II klass oqiwshilarin oqiwǵa kónliktiriwdiń sanali oqiwdiń eń bir qolayli joli bolip esaplanadi hám dawislap oqiw arqali dógeregindegi tińlawshilardiń da sol material ústinde oqip turǵan oqiwshi menen birge islesiwi, oniń menen birge tásirleniwine, oylaniwina alip keledi.
Psixolog T.G.Egorov óziniń «Balalardi oqiwǵa úyretiw psixologiyasiniń ocherkleri» degen miynetinde oqiw kónlikpesin qáliplestiriwdiń úsh basqishin kórsetedi` birinshisi, analitikaliq ekinshisi, sintetikaliq úshinshisi avtomatlasqan basqish degen. Analitikaliq basqish sawat ashiw dáwirine tuwra keledi. Bunda sózdi háriplep, buwinlap oqiw kónlikpesi qáliplesedi, sintetikaliq basqish ushin toliq sózdi oqiw tán. Bunda kóriw arqali oqip, mánisin ańǵariw menen sáykes keledi. Oqiw sóz mánisin túsiniw menen birge iske asadi. Bunnan keyin oqiwdiń avtomatlasqan basqishina ótedi. Bul oqiwdiń qáliplesken dáwiri dep esaplaniladi.
Sonliqtan baslawish klass balalarin sanali túrde dáslep dawislap oqiwǵa keyin ishten oqiwǵa teńdey úyretip barsaq, sońin ala oqiwdiń barisinda hár qiyli jumislar islep bariwǵa múmkinshilikler tuwiladi.
Baslawish klass ushin baǵdarlamada ana tiliniń aldina-oylanip oqiy aliwǵa úyreniw, kitap penen islese biliw, oqiwshiniń oy-órisin, sóylesiwin rawajlandiriw, oqiwǵa qiziǵiwshiliǵin keltirip shiǵariw, ádebiy tilimizge sáykes sóyley aliw hám jaza biliwdiń dáslepki basqishlarin úyretiw, oqiǵan materiallarǵa analiz ete biliw, olardi salistira biliw, klassifikatsiya jasay aliw, oqiǵanlarinan tiykarǵisin eń kereklilerin taba biliw hám ol boyinsha belgili bir oy juwmaǵina kele aliwǵa úyreniwden ibarat dep belgilenedi. Baslawish klassta balalardi oqiwǵa óz betinshe isley aliwǵa oǵan degen qiziǵiwshiliǵin, súyispenshiligin tuwdira biliw, miynet súygishlik, puxtaliq, hár bir iske sanaliq is penen qatnas jasay aliwǵa úyretip bariwdan ibarat. Oqiwshilardiń bunday uqiplarin keltirip shiǵariwda, oǵan tiykar bolarliq úlgi materiallar ana tiliniń ishinde berilgen shiǵarmalarda ushirasadi.
Al oqiwdiń mazmuni menen metodi бағдарлама kólemindegi materiallardi sanali, bekkem iyelew til bilimi boyinsha bilim aliw menen oǵan kónligiwin boldiriw, Watanina, xalqina súyispenshiligin boldiriw menen ádep-ikramliliq ruwxinda tárbiya beriwge baylanisli quriliwi kerek. Bul ushin sabaq turmis shinliǵi menen ushlasip otiriladi.
Házirgi sabaqliqlarda bunday talapqa juwap bere alatuǵin materiallar kóp. Buni oqitiw ústinde sheship bariw mektepte barliq sabaqlarǵa, soniń ishinde ana tiliniń ústine de júklenedi.
«Mekteptiń eń basli minneti, -dep kórsetedi V.A. Suxomlinskiy-adamdi dóretiwshilik, izleniwshilik oyǵa qaray tárbiyalaw. Men jasliq dáwirdi-oylaw mektebi, al muǵallimdi-óz tárbiyalaniwshilariniń organizmi menen ruwxiy dúńyasin ǵamxorliq penen qáliplestiriwshi adam, retinde túsinemen»,- degen edi. Biziń jámiyetimizdiń turmisinda kitap ayriqsha orinǵa iye. Sebebi, kitap- bilim aliwdiń tiykarǵi deregi. Oqiwshilar oni oqiw arqali- ómirdi taniy hám baqlay biledi, jámiyetlik qatnasiqtiń zańliqlarina, tábiyattiń qubilislarina túsinedi. Jámiyettiń ótkendegi, házirgi tariyxina aqil juwirtadi. Ondaǵi shinliq, mártlik qayirqomliq idealardi, adamlardaǵi keńpeyillik, páklik, erlik, adamgershilikli qatnasiqlardi, hadal miynet haqqindaǵi idealardi oqiw menen olardan tásirlenedi. Soniń menen birge, hár qiyli ádebiy shiǵarmalardi oqiw arqali ózleriniń sanasin rawajlandirip ta baradi.

Taza jazıwǵa úyretiw principleri hám usılları

Reje:
1. Sanalılıq principi.
2. Genetikalıq princip.
3. Tákirarlaw principi.
1. Sanalılıq principi. Taza jazıwǵa úyretiwde, oqıwshılardıń taza jazıw ilmiy tájriybelerin rawajlanıwlashtirib barıwda bul principke qatan` ámel etiw zárúrli bolıp tabıladı. Bul principte oqıwshı hárip formasın qanday hám qaysı tártipte jazıwdı biliwi, ha`riptin` qiyaligi, boyı hám eni durıs moljallay alıw kerek.
Ha`riplerdi háriplerge baylap jazıwda qol uzbeslikke erisiw názerde tutıladı. Ruchka ustawda ruchka uchi menen barmaq aralıǵindaǵı aralıq 1, 5-2 sm bolıwı itibarda tutıladı. Sonıń menen birge, partada otirish qaǵıydalarına (kóz hám dápter aralıǵınıń 30 sm, daflarning parta ústinde belgili qıyalıqta bolıwına, partada en`keymesten, basın durıs tutıp, tirseklerin partaǵa jeńil qoyıw, ayaqlami
parta astına durıs qoyıw, ko`krek penen parta aralıǵı aralıǵınıń bir alaqan sig'adigan aralıqta bolıwı ) ámel etiwge sanalı túrde erisiledi.
2. Genetikalıq principi. Taza jazıw ilmiy tájriybeleriniń qáliplesiwinde genetikalıq princip úlken orın tutadı. Oqıwshı bul principke tiykarınan aldın forması ańsat, ápiwayı harflami jazdırishga uyretiledi. Malumki, bir para háripler ápiwayı kóriniske iye bolıp, ulami jazıwda qıyınshılıq tuwılmaydı. Sol sebepli taza jazıwǵa úyretiwde, barinen burın bas hám kishi háripler toparlap alınadı, hám de sol toparlaw tiykarında forması ańsat háriplerden az-azdan forması quramalı, jazıw anaǵurlım quramalılaw háriplerge o`tiledi. Mısalı, kishi ha`riplerdin` 1-toparına i, n, m, sıyaqlılar kiredi. Bul háripler qıstırıp qoyıw formalarınan ibarat bolǵanlıǵı sebepli jazıwda qıyınshılıq bolmaydı. Sonıń menen birge, genetikalıq princip tiykarında hárip, bo'gin, sóz, gáp, tekst tártibinde jen`ilden awırg`a qarap jazıw shınıǵıwları ótkeriledi.
3. Tákirarlaw principi. Taza jazıw shınıǵıwların esten shıqpaw
ushın sistemalı túrde tákirarlaw júdá zárúrli bolıp tabıladı. Tákirarlaw principi jazıw procesin avtomatlastırıw negizi bolıp tabıladı. Taza jazıwda gigiyenik qaǵıydalarǵa ámel qılıw eskertip turılıwı jaqsı nátiyje beredi. Jazıw qiyaligiga ámel etiw, ha`riplerdi qol uzbey jazıw, háripler, sózler arasındaǵı aralıqtı durıs shamalaw hám jazıwǵa tiyisli qaǵıydalarǵa ámel etiwdi tákirarlaw, jazıwdı analiz etiw, olardı salıstırıw sıyaqlı jumıslar tákirarlaw principi tiykarında alıp barıladı.
Qátelerdi durıslaw formasında alıp barılıwı, onıń nátiyjesiz shınıǵıwqa aylanıp qalmawına ámel etiledi.

3-Modul. Taza jazıwǵa úyretiw metodikası

Tema: Taza jaziwǵa úyretiwdiń maqseti hám waziypalari, áhmiyeti.

Joba:
1. Taza jaziwg`a u`yretiwdin` a`hmiyeti

2. Oqiwshilardiń qol tańbasin qáliplestiriw
3.Háriplerdi baylanistirip jaziwǵa úyretiw
4. 1-4-klaslarda taza jazıw sabaqların jobalastırıw

Taza jaziwǵa úyretiwdiń áhmiyetli usiliniń biri sanap turip jazdiriw bolip esaplanadi. Bul usil bir qálipte, belgili bir tezlikte jaziw ritmin qáliplestiriwge járdem beredi, balalardiń jumisin janlandiradi, jaziwǵa degen qiziǵiwshiliq oyatadi. Bul qosimsha usil bolip, oni uzaq waqit hám bárqulla qollaniwǵa bolmaydi, olay bolǵanda balalar zerigip ketedi.

Oqitiwdiń taǵi bir usili bile-tura qáte jiberip jaziw bolip tabiladi. Bunda oqiwshilar jiberilgen qáteni tabiwi, ne ushin hárip, buwin yaki sóz qáte jazilǵanliǵin aniqlawi hám oni qalay dúzetiw kerekligin biliwi. Bunda q klassta qáte sózdi taxtaǵa jaziw shárt emes, balalar ózleriniń dápterlerindegi qátelerdi tawip, dúzetse maqsetke muwapiq boladi.
1 hám 2 klaslarda oqiwshilardiń kópshiligi jiberetuǵin qátelerdi muǵallim taxtaǵa jazadi. Muǵallim bunnan basqa da usillardi qollaniwi múmkin. Birin-biri tekseriw usili da qollaniladi. Balalar qasindaǵi dostiniń qátelerine baha beriwdi jaqsi kóredi hám kóbinese ózgeniń qátelerin tez tabadi. Muǵallim balalardi jumisqa baha beriwge emes, al járdem beriwge baǵdarlawi tiyis, kemshilikti kórip, oni qalay dúzetiw kerekligin túsindiriw. Qol háreketleriniń bir qálipte boliwin rawajlandiriw ushin hár qiyli qosimsha iymek siziqlar jazdiriw maqsetke muwapiq.
Oqiwshilardiń qoltańbasin qáliplestiriw boyinsha sistemali jumis alip bariw - mektep táliminiń eń basli waziypalariniń biri. Taza jaziwǵa úyretiw oqiwshi 1-klassqa kelgen kúnnen baslanadi hám jaziwǵa úyretiw menen bir qatarda keyingi klasslarda da dawam etedi.
Kalligrafiyaliq jaqtan duris jaziw oqiwshilardi estetikaliq, emotsional tárbiyalawǵa kómek beredi, hár qanday jumisti orinlawda itibarli, puxta boliwǵa úyretedi.
Taza jaziwǵa úyretiw sabaqlariniń maqseti grafikaliq duris, aniq hám jeterli dárejede tez jaziwdi qáliplestiriw bolip esaplanadi.
Taza jaziwdiń maqseti hám waziypalari uliwma jaziw kónlikpelerin qáliplestiriw menen tiǵiz baylanisli.
Hár bir adam ushin jazba túrde basqalar menen qatnas jasaw uqibiniń áhmiyeti oǵada úlken. Biraq jaziw oqiwǵa qolayli, aniq hám múmkinshiligi bolǵaninsha suliw bolǵanda ǵana haqiyqiy qatnas qurali bola aladi. Bunda jaziw jazǵan adamniń óziniń mádeniyati da, jaziwdi oqiytuǵin adamǵa húrmeti de sáwlelenedi. Házirgi jámiyetimizde insan oqiydi, óz betinshe tayarlanadi, lektsiyalar, konspektler jazadi hám t.b. Bunday jaǵdaylarda tek túsinikli boliw ǵana emes, al tez jaziw zárúrligi de payda boladi.
Taza jaziw sabaqlarinda arnawli shiniǵiwlardi tańlap alip ótkeriw joli menen oqiwshilardiń tez jaziwǵa ótkende de qoltańbasiniń aniq hám túsinikli bolip qaliwina járdem beretuǵin kónlikpelerdi qáliplestiriw zárúr. Oqiwshilardiń aniq, shirayli hám tez jaziwin qisqa waqit ishinde qáliplestiriw múmkin emes. Buniń ushin bir neshe jil talap etiledi, sebebi bunday kónlikpe júdá áste-aqirin qáliplesedi. Bul maqsetke erisiw jaziwǵa úyretiwdiń birinshi kúninen-aq muǵallimniń aldina qoyilatuǵin kóplegen waziypalardiń qalay sheshiliwine baylanisli.
Dáslep qalay duris otiriwdi hám qural-jaraqtan qalay paydalaniwdi, dápterler betlerine qalay jaziwdi, háriplerdiń, háripler qosiliwiniń, sózlerdiń hám gáplerdiń qalay dúzilgenligi menen tanistiriw lazim. Keyninen usi kónlikpelerdi taza jaziw sabaqlarinda bekkemlep bariw tiyis. Birinshi náwbette háripler formalarin duris jaziwǵa úyretiw, dápter betinde birdey qiyaliqta háriplerdi saliw, sózlerdegi háriplerdi aqilǵa muwapiq birlestiriwge úyretiw waziypalari qoyiladi. Hár bir basqishta usiniń menen birge úzliksiz jaziw hám tez jaziw uqibin qáliplestiriw máseleleri sheshilip bariladi. Taza jaziw sabaqlarinda belgili bir toparǵa tiyisli háriplerdi jaziwdi jetilistiriw, olardaǵi qátelerdi dúzetip bariw waziypalari qoyiladi.
Keyinirek, jaziw tezligi kúsheygen sayin oqiwshilar bir háripti ekinshisiniń ústine jaziw jaǵdaylari ushirasadi, sonliqtan bul basqishta usi qátelerdi saplastiriw waziypasi qoyiladi. Pútkil klassqa qoyilatuǵin uliwma waziypalardan tisqari, muǵallim ayirim oqiwshilardiń jaziwinda jiberilgen qátelerdi de dúzetip baradi.
Taza jaziwǵa úyretiw jaziwǵa úyretiw menen bir waqitta baslanadi hám oniń maqseti hám waziypalari uliwma jaziw kónlikpelerin qáliplestiriwge baylanisli bolip, bundaǵi tiykarǵi maqset - grafikaliq jaqtan duris, aniq hám jeterli dárejede tez jaziwdi qáliplestiriw bolip esaplanadi.
Solay etip, bul maqsetke erisiw joqarida atap ótilgen waziypalardi orinlawǵa baylanisli boladi. Oqiwshilardi puxta hám aniq, shirayli jaziwǵa úyretiw olardi puxta boliwǵa, miynet súygishlikke, umtiliwshańliqqa hám kishi peyil boliwǵa úyretedi.
3-klasta taza jaziw sabaqlarin ótiwdi jobalastiriw bul klasta háriplerdi úzbey baylanista jaziw talap etiledi. 5-6 háripten turatuǵin buwin-sózlerdi úzbew kerek boladi. Háriplerdi úzbey jazatuǵin siyaqli dizbeklerdi alip, solar tiykarinda shiniǵiwlar isletiw kerek. Bul dáwirde jaziw tezliginiń artiwina baylanisli bulardiń háriplerdi buzip jaziwi ushirasadi. Ásirese óz-ara uqsas háriplerdi geyde ayirip oqiw qiyinlasip ketedi. Sonliqtan háriplerdiń túrin buzbay jaziwdi tek taza jaziw sabaqlarinda ǵana emes, basqada jaziw sabaqlarinda muǵallim talap etip otiriwi tiyis.
Bul jerde balalar menen jaziliwi biraz qiyin háriplerdi tańlap alip, bir variantta shiniǵiw ótkerse boladi. Máselen, elementleri siziqtan joqari turatuǵin háripleri menen, elementleri siziqtan tómen turatuǵin háriplerdi úyretse boladi.
Háriplerdi baylanistirip jaziwdi jaqsi úyrenip aliw ushin oǵan tiyisli materiallardi tez-tez qaytalap jaziw kerek.
Háriplerdi toparlar boyinsha jazdiriw ushin arnawli waqit bólip, shiniǵiwlar ótkeriw kútá tiyimli ekenligin turmis tájiriybesi kórsetip otir. Sonliqtan muǵállim tómendegi shiniǵiw túrlerin oqiwshilarǵa isletedi. Hár bir háriptiń tusina solarǵa tiyisli buwinlar sózler (kem degende 4-5 sóz) eki, úsh ápiwayi gáp jaziwi kerek.
U`shinshi klasta ayrim bas háriplerdiń jaziliwin tákirarlaw, is qaǵazlarin jaziw úyreniw shiniǵiwlari alip bariladi. Klasstaǵi hár bir jaziw jumislarinda taza jaziw talaplarina toliq juwap beriwi tiyis.

3-Modul. Taza jazıwǵa úyretiw metodikası

Tema: Taza jaziwǵa úyretiwdiń maqseti hám waziypalari, áhmiyeti.

Joba:
1. Taza jaziwg`a u`yretiwdin` a`hmiyeti

2. Oqiwshilardiń qol tańbasin qáliplestiriw
3.Háriplerdi baylanistirip jaziwǵa úyretiw
4. 1-4-klaslarda taza jazıw sabaqların jobalastırıw

2- Modul. Baslawısh klaslarda ana tili oqıtıwdıń jeke máseleleri

Tema: Sawat ashiw metodikasiniń maqseti hám waziypalari.
Jobasi:
1. Sawat ashiw metodikasiń maqseti hám waziypalari
2. Sawat ashiw metodikasiniń ilimiy, psixologiyaliq hám lingvistikaliq tiykarlari.
Tayanch sózler: óqıw kónlikpesi, hárip metod, seslik metod, buwınlap oqıw principi, oqıw, jazıw, sawat ashıw, metod, álipbe, buwın, oqıw hám jazıw, protsess, til ósiriw, gigienalıq norma, sintetikalıq metod
Ádebiyatlar
1. Qosimova K., Matjonov S., Gulomova X., Yoldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili oqitish metodikasi. T.: Noshir, 2009. 163 b.
2. Gulomova X., Yoldosheva Sh., Mamatova G., Boqiyeva H. Husnixat va uni oqitish metodikasi. T.: TDPU, 2009. 70 b.
3. Matchanov S., G`ulomova X., Yuldasheva Sh., A. Nisanbaeva. Ana tilin oqitu ádіstemesі. –T.: TDPU, 2013. – 277 b.
4. Raxmatullaeva L.I. Metodika prepodavaniya rodnogo yazika rodnogo yazika. –T.: Uchebnoe posobie. Moliya Iktisod, 2007.
5.A.Pirniyazova, Q.Pirniyazov, Q.Bekniyazov Baslawish klaslarda ana tilin oqitiw metodikasi Nókis «Bilim» baspasi 2018-j
Mektepte oqitiw elementar oqiw hám jaziwǵa úyretiw esaplanadi. “Alipbe”ge tiykarlanǵan halda qisqa múddette oqiwshilar oqiw, jaziwǵa úyretiledi, soń oqiw hám jaziw kónlikpesi tereńlesip, bara –bara tájiriybege aylandiriladi.
Sawat ashiw metodikasi tiykarinan, tayarliq dáwiri, álipbe dáwiri, álipbeden keyingi dáwir bolip úshke bólinedi. Sawat ashiwdiń tayarliq dáwiri balalardi oqiw jaziwǵa úyretiwde eń juwapkerli waqit bolip tabiladi. Sonliqtanda muǵallim buǵan ayriqsha kewil awdariwi tiyis. Bul dáwirdegi muǵallimniń tiykarǵi waziypalariniń biri-oqiwshilardi úyreniw bolip esaplanadi. Bunda hár bir balaniń jekelik ózgesheligi, oqiwǵa tayarliǵi, diqqati, kóriw, esitiw jaǵdaylari menen tanisadi.Buni balalar menen sóylesiw arqali islewge boladi. Tayarliq dáwirinde balalar dáslepki is-kónligiwlerinen-sabaqqa keliw hám otiriw, muǵallim menen qatnas jasaw, sorawǵa juwap beriw, soraw soraǵanda qolin kóteriw, sabaqliqlarin, oqiw qurallarin uslap tutiw, onnan paydalaniw,tánepiske shiǵiw, mektep, oniń dógeregi, kitapxana, asxanaǵa bariwlari hám t.b.úyrenedi. Soniń menen birge balalardiń tilin ósiriw,qolin jaziwǵa tayarlaw,tińlawǵa úyretiw,aytqandi duris esitiw, qabil etiwge tayarlaw,ses buwin, sóz gáplerdi biri-birinen ayira biliw, bulardi analiz sintez jasawǵa úyreniw, súwretlerdi biliw olarǵa qarap sóylep biliw isleri menen shuǵillanip, bilim aliwdiń dáslepki kónligiw islerin úyreniwi tiyis. Solay etip, muǵallim balalardi pedagogikaliq-psixologiyaliq jaqtan hár tárepleme úyrenip, olardi bilim, tárbiya aliwǵa tayarlaydi. Bul dáwirdegi basli waziypalardiń biri-balalardiń tilin ósiriw bolip esaplanadi.
Muǵallim sawat ashiwǵa tayarliq dáwirin oqiwshilardi oqiw isine tayarlawdan, oqiwǵa, jaziwǵa úyretiwden, sóylew jumislarin islew arqali balaniń sanasiniń rawajlaniwina jaǵday tuwdiriw isleri baslanadi. Bul dáwirde sabaqtiń nátiyjeli boliwi kóbinese-balalardiń múmkinshiligin esapqa ala otirip, olardiń túsiniwine qolayli, oqiwshilardiń, qiziǵiwshiliǵin keltirip shiǵara alatuǵiday etip shólkemlestiriwge baylanisli. Buniń ushin,birinshiden, klass sabaq ótiwge hár tárepleme tayarlanǵan, ekinshiden,sabaq ushin kerekli bolǵan oqiw materiallari talapqa juwap bererliktey, úshinshiden, oqiwshilardiń ózinshe islewi ushin hár qiyli didaktikaliq materiallar baǵdarlamaǵa sáykes tayarlanip qoyilǵan boliwi kerek. Bul dáwirde balalar tómendegi kónlikpelerdi ózlerinde boldiriwi tiyis.
- balalar sóylewde sózdi gáplerge, gápti sózlerge, sózdi buwinlarǵa, buwindi seslerge ayiriwdi hám olardi qayta biriktiriwdi biliwi:
- úlken bolmaǵan ertek, gúrrińlerdi hám óziniń kórgenleri tiykarinda, bilgenlerin óz betinshe baylanisli sóylep bere alatuǵin boliwi:
- kishkene kólemli qosiqlardi yadqa ayta alatuǵin boliwi :
- muǵallimniń sorawlarina toliq hám duris juwap beriwdi úyreniwi tiyis.
Sawat ashiw sabaǵiniń tiykarǵi waziypasi mektepke birinshi ret kelgen balalardi oqiw hám jaza biliwge úyretiw bolip esaplanadi.Bul waziypani orinlawǵa hár qiyli jollar menen bariwǵa boladi. Biraq bizge sabaqti qálegen jol menen óte beriwge boladi degen túsinik kelip shiqpawi kerek. Biz bul jerde oqiwdiń tiykarǵi maqseti menen waziypasina tiykarlana otirip jumisti shólkemlestiriwimiz tiyis. Birinshi klass balalarin keleshek bilim aliwdiń tiykarina qaray baǵdarlaymiz. Tiykarǵi maqset-oqiw menen jaziwǵa úyretiw isine baǵdarlanǵannan keyin, dáslepki jumis usi baǵdarǵa baylanisli boladi.keyin ala bul maqset til ósiriw menen ushlasadi da, oqitiw metodina usi ózgesheliklerdi názerde tutip qospali sipatlarǵa baǵdarlanadi.
Házirgi kúngi sawat ashiw metodlari óz basinan uzaq dáwirdi ótkerip qáliplesti. Bular - hárip, buwin, ses, pútin sózler metodlari tiykarinda oqiw protsesiniń barisina baylanisli qáliplesti. Soniń ala úyretiw metodi retinde analitikaliq, sintetikaliq, analitika-sintetika metodlari qáliplesti. Biz endi usi oqitiw metodlariniń tariyxina qisqasha toqtap ótemiz.
Hárip metodi. Bul metod bunnan 2000-jillar burin Gretsiya menen Rimde qollanilǵan. Bul Evropada 15-ásirdiń ortalarinan baslap, 19-ásirdiń ekinshi yarimina shekem qollanilǵan, al Rossiyada 16-asirden 19-áirdiń ekinshi yarimina shekem qollanilǵan. Buniń tiykarǵi mánisi dáslep haripti úyrenip, keyin háripti-háripke qosip oqiydi. Bunday jol menen háripti úyrengennen keyin jaziw isine ótedi.Bunday etip oqiw menen jaziwǵa úyretiw bir neshshe jil dawam etken. Bul háripler menen buwinlardi yadlaw joli menen ǵana iske asqan. Sonliqtan sawat ashiw isi bir neshshe jillar dawam etken.Bunday oqitiw sistemasindaǵi qiyinliqti boldirmaw maqsetinde basqasha metodlar qollaniw jolin izlewge tiykar saldi hám bunnan qolayli dep tabilǵan buwin metodiniń payda boliwina alip keldi.
Buwin metodi. Bul hárip metodina qaraǵanda bir qansha ózgeshelikke iye. Dáslep bunda da bir neshshe harip penen tanistiriladi da,keyin buwin principine ótedi. Bunda haripti haripke qosip oqimay,muǵallim buwinlardi aytadi, oqiwshilar oniń izinen tákirarlaydida, yadlap qaliwga tirisadi.Bunda dáslep tanis sózler ústinde buwin boyinsha analizleydi. Keyin sintetikaliq metod penen sózdi oqiydi. Usinday shiniǵiwlar ústinde islew menen keyin qisqa gápler oqiwǵa ótedi.
Seslik metodi. Bul metodtiń tiykarǵi maqseti sózlerdiń seslerin úyretiw hám onnan keyin háriplerdi úyretiw bolip tabiladi. Bunda dáslep muǵallim sózlerdiń sesleri menen tanistiradi. Keyin sol seslerdiń háribin kórsetedi. Onnan keyin tanis sózlerdi usi principke súyenip oqitadi,keyin jaziwdi úyretedi. Bul metod dáslep 16-ásirde Valentin Ikel`zamer tárepinen usinildi.
Oqiw hám jaziw hám kiyin sóylew iskerligi. Ol kishi jastaǵi oqiwshilardan akil, hám fizikaliq háreketti de talap etedi.
Kishi jastaǵi oqiwshini oqiwǵa úyretiwde tómendegiler gúzetiledi:
Bala oqiw paytinda bir háripti kóredi, oni biliw ushin aldinǵi kóz aldina keltirgen súwretlerdi yamasa basqa háriplerdi esleydi, esine túsirgennen keyin oni aytiwǵa asiǵadi, biraq oqitiwshi aytiwǵa jol qoymaydi, ekinshi háripti eslep qosaman degenshe birinshisi esten shiǵip ketedi, yamasa olardi qosip buwin, buwinnan sóz payda etemen degenshe oqiw protsessi tómenleydi.
Kóbinshe bala oqip atirǵan qatarin joytip qoyadi, háripti, buwindi, sózdi qayta oqiwǵa tuwri keledi. Oqiwshiniń diqqati keńeygen sayin buwin hám sózdi aytip baslaydi.
Oqiwdi endi oqip atirǵan bala oqip atirǵan testiniń mazmunin ózlestirmeydi, sózdi oqiwǵa kúsh beredi de, sóz mánisine itibar bermeydi. Sabaqliqtaǵi súwretler, oqitiwshiniń sorawlari, kórgizbeli qurallar tásirli oqiwdi támiyinleydi.
Tájiriybesiz kitap oqiwshi sózdi birinshi buwinǵa yamasa súwretke qarap tabadi. Bul qáte oqiwǵa alip keledi. Bul qáteniń aldin aliw ushin sóz buwinlap oqitiladi, sózdi buwin – ses tárepinen analiz etse, ses hárip tárepinen analiz etiwge diqkat qaratiladi.
Bul dáwirde oqiwshilardi oqiw, sóylew, til ósiriw isleri menen birge, olardi jaziwǵa úyretiw isi de birge alip bariladi. Jaziwǵa úyretiw joqaridaǵi oqiw isine kónliktiriwge qaraǵanda bir qansha qiyin.Sonliqtan muǵallim oqiwshilardi jaziwga úyretiwdi izbe-izlik penen alip baradi. Eń dáslep, gigenaliq normaǵa áykes otiriw (partaǵa tirelmey tik otiriw, ayaǵin edenge tirep otiriw, iyinin duris tutiw, eki qolin parta ústine qolayli etip ornalastiriw, sál alǵa eńkeyip otiriw, boylarina qarap otiriw) jollarin úyretiw. Ekinshi ret, jaziw qurallari (ruchka, jaziw úlgisi, dápter, túr qálem hám t.b) menen hám oni uslap tutiw, qollaniw jollari menen tanistiriw. Úshinshiden jaziwdiń úlgisi, dápterdiń siziǵi, noqat, qiya, dúziw, oń, shep, reń túr usaǵan jaziwdi úyreniwde qollanilatuǵin belgiler menen tanistiriladi.
Oqiwshilar jaziwdi qiyinliq penen úyrenedi, sonliqtan jaziwdi oqiw sabaǵi menen baylanisli alip bariw arqali jaqsi nátiyjege erisiwge boladi. Oqiw. Bul birden iske aspay, al keyinirek iske asatuǵin protsess. Dáslep muǵallim tárepinen oqilǵan qosiq, ertek, jumbaqlardi tińlaydi. Oqilǵan, aytilǵanlar boyinsha gúrrińlesedi. Kishi kólemdegi qosiq, jańiltpashlardi yadlaydi, olardi aytip beredi. Erteklerdegi qatnasqan qaharmanlardiń sózlerin tińlaydi, oni qaytip aytip beredi.
Ózleriniń kóz qaraslarin bildiredi. Buwinlap oqiwǵa úyrenedi. Kem-kem sózlerdi oqiw,gápti oqiw usaǵan izbe-izlikke úyrenedi
Balalardıń oqıwınıńa aldına qansha úlken wazıypa qoyilǵan sayın , olardı oqitiwdiń barısı da , hár qıylı balalardıń ózlestiriwine qolaylı dárejede bolıwı shárt Sabaqtiń qurılısınıń bir qıylı dúziliwi balalardın oylawın , isshenliǵin kemitedi . Al sabaqtin hár qıyli ózǵermeli bolip dúziliwi oqiwshilardın issheńliǵin arttıradı, jumis islewine qızıǵıwshılıq jaǵday túwdiradı. Bunday jaǵday oqiwdiń nátiyjeliliǵine erisip otırıwına alıp keledi. Ótiletuǵın materialdıń tar kólemde bolıwına baylanıslı sabaqtıń tipleri de sol berilejaq materialdıń mazmunı menen kólemine , maqsetine qaray belǵilenedi. Sawat ashiw dáwirinde sabaq tipleri tómendeǵishe belǵilenǵen:
a)oqıytuǵın pániniń tiykarına neǵizlenip oqw sabaǵı hám jazıw sabaǵı; b) waqtinda hám oqitiwdiń basqıshına, dáwirine baylanıslı-tayarlıq dáwirindeǵi sabaq (Álipbeǵe shekemǵi dáwir), tiykarǵı (Alipbe dáwirindeǵi) sabaq; v) sabaqta jańa temanı úyreniw, úyrenbewine baylanıslı – jaña sesti, háripti úyreniw, jańa háripti jazıp úyreniw sabaǵı, bekkemlew sabaǵı (bunda jańa ses, ya hárip úyretilmeydi): Sabaqtıń ayrıqsha tipin quraytuǵın tákirarlaw hám juwmaqlaw sabaǵı. Sonıń menen birge háptesine bir ret ótkeriletuģın 20 minutlıq klastan tıs oqıw sabaǵı[23].
Solay etip, bul dáwirdeǵi tiykarǵı sabaq - oqıw hám jazıw. Baslawish klastıń dáslepki basqıshındaǵı islenetuǵin jumistiń jaǵdayına baylanıslı ámeliy jaqtan analiz islew duris. Al baslawish klastıń mazmuni kólemine, maqsetine qaray menen didaktikasınıń belǵileniwine qaraǵanda baslawısh klaslardaǵı sabaqtıń tipleri aralas, yamasa birlesken sabaq, jańa materialdı úyreniwshi sabaq, bekkemlew sabaq tipi, tákirarlaw-juwmaqlaw sabaq tipi, tekseriw yamasa úyrengenlerin esapqa alıw sabaq tipi dep qaraladı.
Sonlıqtan, sawat ashıw dáwirindegi sabaq tipi degende usi kórsetpeler basshılıqqa alınadı. Biraq, sawat ashıw dáwirinde tekseriw, yamasa úyrenǵenlerin esapqa alıw sabaǵı, baylanıslı sóylewǵe úyretiw sabaǵı (bayan, shiǵarma) bul dáwirde ayrıqsha sabaq bolip ótkerilmeydi, al bul jumis hár kúngi sabaqtıń barısında iske asırıp otırıladı.
Bul dáwirde sabaq 35 minut oqitılıp, keyin ala 45 minut dawam etedi. Sonday-aq balalardıń tez sharshaytuǵinın esapqa ala otırıp, oqıw jumısın dene shiniqtırıw jumisi menen aralastırıp otiriw talap etiledi. Dene shınıqtırıw isi uzaqqa sozılmay 2-3 minut ǵana dawam etse boladı. Al jazıw isinde qoldıń tez talatuǵının da ásten shiǵarmaw kerek. Arasında bunda da qoldı shınıqtırıp, dem berip otırıw tiyis. Balalardı jumistıń bir qıylılıǵı jalıqtırıp jiberedi. Sonlıqtan oqıw isin oyın, jumbaq, janiltpash hám t.b. lar menen aralasıp otırıw balalardıń oqıwǵa degen ıqlasınıń payda bolıwına múmkinshilik tuwdıradı.
Muǵallim úyretpekshi bolǵan háriptiń formasin hám jaziliw tártibin taqtada kórsetip bergennen soń oqiwshilarǵa qatar erkin jazıwǵa ruxsat etiwi múmkin. Bul waqit ishinde oqitiwshi klassti aynalip, oqiwshilardiń jazıwinan birewin kórsetiw ushin tańlap alip, taxtada oqiwshi qanday etip qáte jazilǵan bolsa muǵallim de sonday formada jazip kórsetedi. Eger oqiwshilar óz joldaslariniń jol qoyǵan qátesin kórsetse, sol waqitta qol kóterip dúzetiwge háreket etedi. Eger oqiwshi háripti júdá hám naduris jazǵan bolsa, oqiwshilar tańlanip oǵan qarap otiradi. Usinday jumislardiń juwmaǵi kóp qátelerdiń aldin aliwǵa járdem beredi. Bunday naduris jazilǵan háriplerdi taxtada jazip kórsetiw arqali analiz etiw maqsetke muwapiq boladi, sonliqtan oni hámme oqiwshilar baqlap turadi.
Háriplerdegi kemshilikler kórsetilip bolinǵannan soń taxtadaǵi naduris jazilǵan háriplerdi óshirip taslap, duris jazıw qaǵiydalari esletip ótiledi de joqaridaǵi ayrim kemshiliklerge jol qoymaw kerekligi aytip ótiledi. Bunday duris yaki naduris jazilǵan háriplerdi salistiriw arqali oqiwshilar sonday juwmaqqa keldi. Duris jazilip atirǵan háriplerdiń elementleri birdey qiyaliqta boliwi hámde olar arasindaǵi araliq bir qiyli qiyaliqta saqlaniwin bilip aladi.
Qaǵiyda boyinsha oqiwshilar háriplerdi elementlerge ajiratip jazbasa da, hár bir háriptiń qanday elementlerden dúzilgenin, jazǵanda peroni qaysi tárepke háreket etiwdi, qay jerde burilatuǵinliǵin jaqsi biliwleri kerek. Bul ásirese oqiwshilarǵa háriplerdiń formasin jáne de tereńrek ózlestirip aliwina ulken járdem beredi.

2- Modul. Baslawısh klaslarda ana tili oqıtıwdıń jeke máseleleri

1-Modul. Baslawısh klaslarda ana tili oqıtıw metodikasınıń ulıwma máseleleri

Tema: Baslawısh klaslarda ana tilin oqıtıw metodikası pániniń predmeti hám wazıypaları.
Joba:
1. Ana tilin oqıtıw metodikasınıń predmeti hám wazıypaları
2. Ana tilin oqıtıw principleri, ana tilin oqıtıw metodikasınıń tekseriw usılları.

Tayanch sózler: pedagogikaliq pán, sawat ashiw metodikasi, oqiw metodikasi, grammatika, metodika principleri, didaktika principleri, oqıwshılar sóylewin rawajlandırıw metodikası, tálim-tarbiya, ámeliy pán, oqıw, jazıw, fonetika, grafika, metod, eksperiment, baylanıslı sóylew.

Ádebiyatlar
1. Qosimova K., Matjonov S., G‘ulomova X., Yo‘ldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili o‘qitish metodikasi. –T.: Noshir, 2009. – 163 b.
2. G‘ulomova X., Yo‘ldosheva Sh., Mamatova G., Boqiyeva H. Husnixat va uni o‘qitish metodikasi. –T.: TDPU, 2009. – 70 b.
3. Matchanov S., G`ulomova X., Yuldasheva Sh., A. Nisanbaeva. Ana tilin oqitu ádіstemesі. –T.: TDPU, 2013. – 277 b.
4. Raxmatullaeva L.I. Metodika prepodavaniya rodnogo yazika rodnogo yazika. –T.: Uchebnoe posobie. Moliya Iktisod, 2007.
5.A.Pirniyazova, Q.Pirniyazov, Q.Bekniyazov Baslawish klaslarda ana tilin oqitiw metodikasi Nókis «Bilim» baspasi 2018-j
Ana tilin oqıtıw metodikası - mekteplerde ana tilin oqitiwdiń jollarin, usillarin belgileydi hám pedagogikaliq ilimlerdiń qatarina kiredi. Uzaq dáwirler boyınsha islenip shiǵilǵan ilimiy teoriyalarǵa súyene otirip, oqiwshilardi oqitiw, tárbiya beriw, sol arqals olardi rawajlandirip otırıw isiniń ámeliy waziypalarin sheshe alatuǵin ózine tán ob`ektine, mazmunina, úyreniw izbe-izligine, izertlew metodlarina, dálillew usillarina iye boladi.
Ana tilin oqitiw metodikasiniń úyrenetuǵin páni jaslarǵa tálim-tárbiya beriw prosesinde ana tilin hár tárepleme úyreniw, sol úyrenetuǵin pániniń tiyimli jollari menen usillarin izertlew menen uzaq sinawdiń juwmaǵiniń oniń nátiyjeli, qolayli dep tabilǵan jollarin oqiw protsesinde ámeliy jaqtan iske asirip otiriw, solay etip bulardiń nátiyjeli juwmaqlarin mektep turmisina endirip bariwdan ibarat.
Ana tilin oqitiw metodikasi bunday oqitiwdiń barisinda baslawish klaslarda oqiwshilardiń ana tilin hár tárepleme (sawat ashiw, til ósiriw, oqiw, grammatika, fonetika, leksika boyinsha) úyreniwdiń, úyrengenlerin ámeliy jaqtan iske asirip bariwdiń qolayli zańliliqlarin islep shiǵiw waziypasi da júklenedi. Soniń menen birge ana tilin oqitiw metodikasi tálim-tárbiya isine jámiyet tárepinen qoyilip otiratuǵin sosialliq talap bolǵan - jaslardi joqari adamgershilik ruwxinda tárbiyalap bariw, olardiń sana-sezimin rawajlandirip otiriwda nátiyjelilikke erisip otiratuǵin tiyimli progressiv jollarin da, usillarin da, qarastirip, oni iske asiriwǵa jol-joba kórsetip, sheship otiradi.
Ana tilin oqitiw metodikasi tálim-tárbiya tarawiniń aldinda turǵan bunday waziypalarǵa jol-joba kórsetip bariw menen birge, studentler menen muǵallimlerdiń usinday ádiwli iske súyispenshiligin arttiriwdi, uliwma pedagogika, jeke pánler metodikasi tiykarinda sistemali bilim menen támiyin etiwdi, iske dóretiwshilik qatnasti, aldińǵi tájiriybelerdi tinbay úyrenip bariw hám nátiyjeli formalari menen túrlerin paydalana biliwdi kózde tutadi.
Ana tilin oqitiw metodikasi ámeliy pán sipatinda úsh waziypani orinlaydi.
1. Neni oqitiw kerek - degen sorawǵa juwap beredi, yaǵniy baslawish klaslar ushin baǵdarlama islep shiǵadi sabaqliq hám oqiw qollanbalarin jaratip beredi. Olardiń sipatliliǵin hám nátiyjesin hár dayim tekserip baradi.
2. Qalay oqitiw kerek - degen sorawǵa tálim beriwdiń metodlari, metodikaliq usillar, shiniǵiwlar sistemasi, qollanbani ámelde qollaniw jollarin, jazba jumis, ámeliy jumislar sistemasin, sabaq, oniń túrlerin islep shiǵip juwap beredi.
3. Ne ushin usilay oqitiw kerek - degen sorawǵa bunda ilimiy jaqtan eń paydali metodlardi úyreniw, tańlaw, dálillew, kórsetpelerdi eksperimental tekseriw waziypalarin orinlaydi.
Ana tilin oqitiw metodikasi tálimniń túrli basqishlarinda oqiwshilardiń bilim, kónlikpelerin aniqlaydi, oqitiwdiń jetiskenliklerin hám kemshiliklerin belgileydi, sebebin izleydi, oni saplastiriw jollarin tabadi.
Baslawish klaslarda ana tilin oqitiw, orta mekteplerge qaraǵanda bir qansha ózgesheliklerge iye. Sebebi baslawish klaslarda til haqqinda baslawish bilim aliw menen birge, ol ústinde kónligip baradi. Bilim beriw ámeliy xarakterge iye boladi. Til boyinsha dáslepki baslanǵish bilim, kónligiw beriliwine baylanisli jumis ta «Baslawish bilim beriw metodikasi» dep ataladi.
Solay da, basqa jeke pánlerdiń metodikasinda-aq baslawish klaslarda ana tilin oqitiw metodikasi da ilimiy metodologiyaǵa súyene otirip, ana tilin oqitiwdiń metodlari menen usillarin, sol pán boyinsha nátiyjeli tálim-tárbiya, kónlikpe beriw waziypasin sheship beriwdi óz aldina maqset etip qoyadi. Soniń menen birge student, muǵallimlerdiń pedagogikaliq (metodikaliq) kóz-qarasin, oniń pedagogikaliq (metodikaliq) isenimin qáliplestiredi hám óz qánigeligine súyispenshiligin keltirip shiǵaradi. Qáliplesken metod, usil, aldinǵi metodikaliq tájiriybeler menen tanistiriw arqali olardi óz islerinde nátiyjeli qollanip bariwdiń jollarin kórsetedi.
Baslawish klasta ana tilin oqitiw metodikasi: a) til tuwrali ilimiy tálimatqa, b) pedagogika menen psixologiyaniń tálim-tárbiya beriw sistemasindaǵi sinalǵan teoriyasi menen praktikasina, v) klassik pedagoglar menen, házirgi zaman pedagoglariniń ilimiy miynetlerine, g) shinliqti tanip-biliwdiń teoriyasina súyene otirip is alip baradi.
Baslawish klasta ana tilin oqitiw metodikasi tiykarinan tórt bólimnen turadi:
1. Sawat ashiwdiń metodikasi 2. Oqiw metodikasi 3.Grammatika hám orfografiyani oqitiwdin metodikasi 4.Oqiwshilardiń sóylewin rawajlandiriwdiń metodikasi.
Sawat ashiwdiń metodikasi: jaslardi oqiy aliw hám jaziw, sóylewin ósiriw, sol arqali olardiń sana-sezimin rawajlandirip bariwdiń metodlari menen usillariniń sistemasi boyinsha nátiyjeli tálim-tárbiya beriwdiń jollarin belgileydi hám ol boyinsha islenip atirǵan oqiw-oqitiw islerindegi aldińǵi tájiriybelerdi juwmaqlay kelip, oniń qollaniw jollarina siltew berip otiradi.
Oqiw metodikasi: oqiwshilardiń dúńyaǵa kóz-qarasiniń qáliplesiwi, oqiwdiń turmis penen baylanisiwi, ádep-ikramliliq jollarin meńgeriw menen balalardi sanali oqiwǵa, duris oqiwǵa, tez oqiwǵa, tásirli oqiwǵa úyretiw, úyreniw jollarin analiz etedi, bul boyinsha tiyisli metod penen usillardi qollaniwdiń jollarin sheshedi.
Grammatika menen orfografiyani oqitiw metodikasi balalar tilimizdiń grammatikasi menen orfografiyasi boyinsha, til ósiriw, bular ústinde dóretiwshilik isler islewdiń metodlari menen usillariniń sistemasin úyreniw menen olardi úyretiw, úyreniwdiń tiyimli jollarin óz isinde iske asirip otiriwdi usinadi.
Oqiwshilardiń sóylewin rawajlandiriwdiń metodikasi. Baslawish klass balalariniń rawajlanbaǵanliǵin eske ala otirip, til ósiriw isi balalardiń oy-órisiniń rawajlaniwina baylanisli ekenligin názerde tutip, usiǵan baylanisli isleniwge tiyisli islerdi, oni alip bariw jollarin, qollanilatuǵin metod penen usillar sistemasin izertleydi, qollaniwdiń jol-jobasin silteydi.
Grammatika menen orfografiyani úyretkende oqiwshilarǵa dáslepki bilim hám kónlikpeler beriledi. Bul da belgili bir sistemaǵa baylanisli bolip, baslawish klassta grammatika menen orfografiyadan alǵan bilim hám kónlikpeleri keyin orta mektepte alatuǵin bilimi menen kónligiwiniń tiykari bola alǵanday boliw tiyis. Bul waziypani sheshiw ushin grammatika menen orfografiyadan alatuǵin bilim hám kónligiw jumislariniń kólemin programmada tómendegi baǵdarda alip bariw belgilenedi` 1. Ses hám hárip, buwin. 2. Sóz. 3.Gáp. 4. Baylanisli sóylew. Bular birinshi basqish - I-II klass, ekinshi basqish - III (IV) klasslarda alip bariladi. Baslawish klasslarda kóbinese oqiwshilardiń kónligiwine kóbirek itibar berip bariw kerek. Sebebi, bunda beriletuǵin bilim negizinde ámeliy túrde bolǵanliqtan, ámeliy jumis isley biliw kónlikpelerine kóbirek itibar berip bariw talap etiledi.
Oqiwshilardiń hár bir tarawdi úyreniwiniń barisinda olardiń tilin ósiriw jumislari menen, mádeniy sóylew kónlikpelerine ayriqsha itibar berip bariladi. Bul hár bir taraw boyinsha ótiletuǵin sabaq ústinde sheshilip otiriliwi kerek. Sebebi, baslawish klass oqiwshilariniń bul boyinsha tájiriybeleriniń azliǵin esapqa alatuǵin bolsaq, waziypa onnan da beter juwapkerli ekenligin sezemiz.
Metodika pán sipatinda ana tili oqitiw metodikasi mektepte oqitiwdiń oqiwshilardiń til bayliǵiniń jaqsi rawajlaniwinda isenim bildiretuǵin, tildi hár tárepleme biliwdiń sotsialliq rolin túsindiretuǵin jollari menen támiyinleniwi kerek. Demek, sóz bayliǵin ósiriw mekteptiń tiykarǵi waziypasi.
Ámeliyat bilimniń háreketlendiriwshi kúshi, haqiyqat waqiti hám bilim tajidur. Analitikaliq - sintetikaliq jumislar járdeminde til ústinde gúzetiwden uliwma juwmaq shiǵariwǵa, teoriyaliq qaǵiydaǵa solar tiykarinda awizeki hám jazba túrdegi janli túrde sóylewge baylanisqa, duris sóylewge ótedi. Olar gúzetiw processinde bilip alǵan, ózlestirgen ózlashtirgan qaǵiydalarini ámeliyatqa endiredi.
Metodika biliw teoriyasinan tisqari, jaqin pánlar tiykarinan, psixologiya, pedagogika maǵliwmatlarina tiykarlanadi. Pedagogika-psixologiya bilimleriniń óqiwshilar tárepinen ózlestiriliwin, kónlikpe hám tájiriybeleriniń rawajlaniw processin tekseredi. Metodika psixolingvistika menen de baylanisli. Metodikaga psixolingvistika sóylew haqqinda, oni talap etetuǵin sebepler, sóylew túrleri, sóylewdi qabil etiwshi signallar hám basqalar hám basqalar haqqinda maǵliwmat beredi. Sonday- aq, metodika, didaktika, uliwma pedagogika menen de óz-ara baylanisli. Ana tilin oqitiw metodikasi ana tiliniń málim bir bólegin ámeliy, málim bir bólegin teoriya iyelewin názerde tutadi. Soniń ushin ana tili – lingvistikaliq metodikasiniń áhmiyetli tiykari esaplanadi.
Sawat ashiw metodikasi fonetika, fonologiya, grafikaǵa tiykar óz-ara baylanisli boladi. Sózlik jumisin shólkemlestiriwde leksikologiya, sóz qurami, sóz jasaliwdi úyreniwde sóz jasaliwshi, etimologiya, grammatikaǵa tiykar bolsa, morfologiya hám sintaksis til qurilisi haqkinda túsinik payda etiwde, duris jaziwga úyretiwde orfografiya teoriyasina tiykarlanadi.
Oqiw metodikasi ádebiyat teoriyasina tiykarlanadi. Sonday – aq oqiwshilar ádebiy shiǵarmani ámeliy tárizde analiz etedi. Baslawish klaslarda ádebiyattaniwdan teoriyaliq bilimler berilmeydi, biraq metodika ádebiy shiǵarmaniń jaratiliw nizamliliqlarin ham oniń oqiwshilarǵa tásirin ásirese, ádebiyattaniwshiliqqa tiyisli temalardan shiǵarmaniń ideyaliq mazmuni, oniń temasi hám mazmunin, qurilisi, janri, súwretlew qurallarin esapqa aliw zárúr.
Oqiwshilarǵa ana tilin úyretiw, olardi tárbiyalaw, hár tárepleme ósiriw waziypasinan kelip shiǵip, biliw teoriyasina tiykarlanip, barliq jaqin, óz –ara baylanisli pánler usinislarina tiykarlanip ana tilin oqitiw metodikasi óz principlerin islep shiǵadi. Bul principler uliwma didaktikaliq principlerden tisqari principler bolip, oqitiwshi menen oqiwshi ortasindaǵi oqiw miynetiniń baǵdarin belgilep beredi.
Ana tilin oqitiwdiń 5 principi:
Til materiyasina, sóylew organlariniń ósiwine, sóylew kónlikpeleriniń duris rawajlaniwina itibar beriw principi. Sóylew, til nizamliliqlarina, az bolsada, itibar bermeslik ámeliy sóylew iskerligin iyelewge keri tásir kórsetedi. Máselen, fonetikaliq kónlikpelerge jeterli itibar berilmese, imlaliq sawatxanliqqa keri tásir qorsetedi. Bul tálim principi tilden alip barilatuǵin shiniǵiwlarda esitiw hám qóriw kórseppelerin támiyinlewshi hám sóylew organlarin shiniǵiw isletiw (aytip beriw, tásirli oqiwdi ishinde, aytiwdi) talap etedi.
Til mánileri (leksikaliq, grammatikaliq, morfemikaliq, sintaktikaliq mánilerin) túsiniw principi. Sózdi, morfemani, sóz birikpesin, gapti túsiniw waqiya – hádiyseler ortasindaǵi baylanisti aniqlaw demekdur. Til mánilerin túsiniw principine ámel qiliwdiń shárti tildiń hámme tárepleri, tilge tiyisli barliq pánler grammatika, leksika, fonetika, orfografiya, stilistika) ni óz- ara baylanisli táriizde úyreniw esaplanadi. Máselen, morfologiyani sintaksiske tayanǵan jaǵday da ǵana úyreniw, ózlestiriw múmkin. Sintaksisti úyreniwde bolsa morfologiyaga súyenedi, orfografiya, fonetika, grammatika, t.b. Sózdi morfemikaliq tárepten analiz etiw oniń mánisin túsiniwge járdem beredi. Tildiń hámme tárepleri bir- biri menen óz-ara baylanisli bolip, oqitiwda buni álbette esapqa aliw kerek.
Tilge sezgirlikni ósiriw principi. Til – júda quramali hádiyse bolsa oniń dúzilisin, bilmey turip, sál bolsa da, oniń nizamliliqlari, usasliliqlarin ózlestirmey turip, oni yadda saqlap bolmaydi. Bala sóylesiw, oqiw, esitiw menen til materiallarin jiynaydi. Nátiyjede kiside tilge sezgirlik (til hadiyselerdi túsiniwi) ózgesheligi rawajlanadi; tildi iyelew múmkin emes.
Sóylewdiń mánililigine baha beriw principi. Bul princip til hádiyseleriniń túsinbey turip sawatli jaziw, sóylew mádeniyati qurallariniń xabar beriw funktsiyasin túsiniwi menen bir qatarda, oniń mánilik (metodqa tiykarlanip) funktsiyasin túsiniwi, mazmunina emes, balki sóz hám sóylew oborotlariniń, tildiń basqa ádebiy – súwretli qurallariniń ottenkalarini hám túsiniwi kózde tutiladi. Bul principke ámel qiliw birinshi náwbette, ádebiy ádebiyatlardan, sonday –aq , tildiń funktsional - stilistikaliq ózgeshelikleri aniq táriplengen basqa tekstlerden paydalaniw talap etiledi.
Awizeki sóylewdi jazba sóylewden aldin ózlestiriw principi. Bul principte kis sóylewiniń rawajlaniwina tásir etedi hám til oqitiw metodikasin dúziwde xizmet etedi.
Metodika principleri, didaktika principleri siyaqli, okitiwshi menen oqiwshiniń maqsetke muwapiq iskerligin belgilewde, olardiń birgeliktegi islerin kolay baǵdar tańlawǵa járdem beredi, metodikaniń pán sipatinda teoriyaliq tiykarlaw elementlarinen biri bolip xizmet etedi.
Ana tilin oqitiw metodikasi pániniń tekseriw metodlari. Metodlar (dástúriy hám dástúriy emes) haqqinda.
Ámeliy pánler ushin ámeliyat áhmiyetli rol oynaydi. Ana tilin oqitiw metodikasi hám ámeliy pánler qatarina kiredi. Xár qanday ámeliy hadiyseler isenerli boliwi joqari ilimiy dárejede aniq ham puxta tiykarli boliwi lazim. Metodika usinislarin hám joqari dárejede, ilimiy dárejesi, teoriyaliq tekseriw metodlariniń puxta ótkeriliwine baylanisli.
Tekseriw metodlari 2 túrli:
I. Teoriyaliq tekseriw metodlari.
Ol tómendegilerge endiriledi:
1.Bir hádiyseniń metodik tiykarin basqa baylanisli pánlerdi úyrenip qoyilǵan gipotezani aniqlaw, izleniwdiń tiykarǵi baǵdarin belgilew ushin.
2.Másele tariyxin úyreniw, shet el mektep tájiriybelerin úyreniw, temaǵa tiyisli ádebiyatlardi úyreniw, tájiriybeni analiz etiw, máseleniń sipatlanǵan hám sipatlanbaǵan orinlarin aniqlaw, ilgeridegi tájiriybe menen házirgi ahwalin salistiriw, házirgi kún talabi menen bahalaw ushin.
3.Bir – birine jaqin pánlerdiń tekseriw metodlari, alimlardiń tekseriw jumislari tájiriybesin úyreniw, qolay metodlardi tańlaw, óziniń jańa eksperimental metodikasin jaratiw, materiallardi tayarlaw maqsetinde.
4.Empirik yól bilan olingan materiallarni tahlil qilish va umumlashtirish, óqituvchilarning ish tajribasini órganish, eksperiment natijasini tahlil qilish, amaliy tavsiyanomalarni shakllantirish uchun.
II. Emperik metod:
1.Bul metod oqiwshilardiń jumis tájiriybesin úyreniw, jańaliqlardi tańlaw, uliwmalastiriw, bahalaw hám jiynaqlaw, oqitiwshi hám oqiwshi iskerliginiń dárejesin aniqlaw maqsetinde ótkeriledi;
2. Oqiwshilardi oqitiw processinde maqsetke muwapiq gúzetiw (sabaq, oniń bólimin, oqiwshilardiń juwabin, gúrrińi, jazba jumislarin tekseriw), oqiwshi hám oqiwshilardi anketa arqali tekseriwler jaziladi.
3.Eksperiment metodi házirgi kunde keń tarqalǵan. Onda deduktiv joldan bariladi. Eksperiment metodinda 2 klass tańlanadi. Biri – eksperiment klass, ekinshisi – kontrol klass. Eksperiment klasta jańa metod, jańa sabaqliq, jańa islenbelerden paydalanilsa, kontrol klasta ámeliy metod, sabaqliq, islenbeden paydalaniladi. Ekinshi ret klaslar almastiriladi. Hár eki jaǵdayda da nátiyje joqari bolsa, demek, bul usil paydali sanaladi.
Eksperiment waziypasina qarap:
Jańa metod, jańa sabaqliqlardiń jetiskenligin tekseriw;
Metod yamasa qollanbaniń qay dárejede paydalanǵanliǵin;
Metod yamasa qollanbaniń jetiskeligi hám nátiyjeliligin aniqlaw ushin ótkeriledi.
Eksperiment nátiyjesin shiǵariwda baha normasina boysinadi.

Download 66,18 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham: